चाँडै ह्विलचेयर गुडाउँदै शौचालय

मेरुदण्ड पक्षघात भएकी युवतीले चिडियाखानामा अपांगतामैत्री शौचालय बनाउने अभियान थालिन् 

कञ्चन अधिकारी
अमृता ज्ञवाली १२ कक्षा पढ्दै थिइन्। फोटोग्राफीको प्रयोगात्मक अध्ययन क्रममा कलेजले चिडियाखाना लग्ने भयो। बिहानदेखि पानी नखाई बसिन्। पानी नखानुको एउटै कारण– चिडियाखानामा अपांगमैत्री शौचालय थिएन। दिसापिसाब आए कहाँ जाने?
…पानी खाए ट्वाइलेट गइराख्नुपर्ने,' साढे दुई वर्षकै उमेरमा बस दुर्घटनामा परी मेरुदण्ड पक्षघात भएकी २२ वर्षीय अमृताले तीन वर्षअघिको अनुभव सुनाइन्, …पानी नखाई गयो, आनन्द!'
अरूको सहयोग लिएर शौचालय जान गाह्रै हुन्छ। लाजसरमको कुरा आउँछ। धेरै समयसम्म दिसापिसाब रोक्दा मिर्गौला र पिसाबथैलीमा असर पर्छ। ज्यानै जान सक्छ।
त्यही भएर साथीहरूसँग कतै घुम्ने योजना बनाउँदा वा भेटघाट गर्नुपर्दा शौचालय जान नसकिने समस्याकै कारण अमृता हिच्किचाउँछिन्। …पहिले हामीलाई हुने ट्वाइलेट छ कि छैन भनेर साथीहरूलाई सोध्छु,' हि्वलचेयरमा गुड्दै उनले भनिन्, …यो मजस्ता हजारौं अपांगको समस्या हो।' साइबरसंसार डट कममा फोटोसुट समेत गराइसकेकी अमृता नेपालकी पहिलो ह्विलचेयर मोडल पनि हुन्।

उनीलाई सम्झिरहेँ

दिउसो धुम्म परेको थियो। बिहान जाडो भएपनि दिउसो अलि न्यनो नै थियो। म चाबहिलबाट अफिसतिर बत्तिदै थिएँ। गौशाल चोकमा आएसी जाम पर्‍यो। मैले साथीलाई फोन गरेँ।
…हेलो, तिमी कहाँ छ्यौं?'
…म गौशाला।'
…ए म पनि यतै पो छु त। भेट्ने हो?' मैले भनेँ।
मलाइ त अलि टाइम लाग्छ। कुर्ने हो?
हा हा हा तिम्रो लागि म कुरिहाल्छु नी।
उनी मस्तले हाँसिन्।
५ मिनेट है।
मैले हेल्मेटमै मुन्टो हल्लाइदिएँ।
.....
साथी त कुर्नै पर्‍यो। कता गएर कुर्ने। ५ मिनेट त हो। जे  पर्ला पर्ला म द्वारिका  होटलको ठीक अगाडी साइड लागेर बसेँ। काठमाडौंमा के विधि जाडो बढेको, के विधि गाडी गुडेका र त्यत्तिनै पोलुटेड पनि हुँदै गएको। मेरो नाक र आँखा पोल्न थालेपनि म सोच्दै थिएँ। काठमाडौं त बस्ने ठाउँ नै होइन।
जे भए पनि मेरो मैदी नै ठिक छ।
यत्तिकैमा म सडकमा हिँडेका भलाद्मी देखि ट्यापे सम्म र युवती देखि युवालाई हेरिरहेको थिँा टाइम पासको लागि।
यत्तिकैमा अगाडीको गल्लीबाट एक महिला र दुइ युवती फुत्त निस्किए। मैले हेरेँ। एक जना युवतीको कपला जङ्ग्रङ्ग भएको। मलिनो अनुहार। हिँड्न पनि नसकेजस्तो। विक्षिप्त  अनुहार। मैले सोचेँ पक्कै विरामी भएकी हुनुपर्छ।

आँखैमा हिमाल

अहा, कतै नछुटेका हिमाली शृंखला! आँखाले भ्याउन्जेल देख्न पाइने। त्यो पनि ५ किलोमिटर  नजिकैबाट 

बिहान सात बजे। त्रिभुवन विमानस्थलको आन्तरिक टर्मिनल भवनमा स्वदेशी तथा विदेशी यात्रुको भिड। कोही नाम्चे, कोही पोखरा त कोही विराटनगर, कोही माउन्टेन फ्लाइटका लागि जहाज कुरिबसेका। सेप्टेम्बरसँगै सुरु भएको पर्यटन क्षेत्रको सिजनले पर्यटक खचाखच छन् अहिले।

असोज/कात्तिक छ्यांग आकास खुल्ने बेला। जाडो पनि होइन, त्यति धेरै गर्मी पनि। ठिक्कको मौसम। झरी पनि नहुने, बादल पनि नलाग्ने। घुम्ने उपयुक्त मौसम। त्यसैले यसलाई घुम्ने सिजन मानिन्छ। यही मौका पारेर असोज अन्तिम साता म पनि माउन्टेन फ्लाइटका लागि विमानस्थल पुगे ँ।

अघिल्ला दिनहरूमा काठमाडौंको आकास छ्यांग खुलेका थिए। तर त्यो दिन बिहानैदेखि हुस्सु र तुवाँलोले डम्मिएको। यही कारण बिहान सात बजेदेखि लगभग साढे २ घन्टा त्रिभुवन विमानस्थलमा राष्ट्रिय तथा अन्तर्राष्ट्रिय फ्लाइट बन्द भए। बिहानै केही कम्पनीका जहाजले माउन्टेन फ्लाइट भरेका भएपनि तिनले काठमाडौं फर्कंदै गर्दा डाइभर्ट गरेर सिमरा, विराटनगर र पोखरा ल्यान्ड गर्नुपरेको थियो।

साढे ९ बजे जहाज आउन र जान सुरु भयो। एकैचोटि आउने र जाने भएकाले एकछिन जाम पर्‍यो। बल्लतल्ल १० बजे गुण एयरलाइन्सको डाइभर्ट भएर पोखरा पुगेको जहाज आइपुग्यो। १९ यात्रुले टिकट काटेकामा फ्लाइट ढिला भएकाले १२ यात्रु मात्र भयौं। असोज पहिलो साता बुद्ध एयरको जहाज दुर्घटना भएपछि मौसम अलि फेरबदल हुनेबित्तिकै उडान र अवतरणमा कडाइ गरिएको रहेछ। त्यसैले यो पटक हामीले सामान्य हुस्सु लाग्दा पनि लामो समय उड्न पाएनौं।

माछा मिठो चिसापानीको

चिसापानी पुगेकाहरु माछाको स्वाद नलिई फर्कंदैनन् 

होटलभरि आलो, तारेको र सुकेको माछा झुन्ड्याइएका। तिनै होटलका वरपर ट्रक, सार्वजनिक गाडी, मोटरसाइकल र निजी सवारी साधन लर्कनै रोकिएको छ। जताको होटलमा गए पनि सुकेको  माछाको बास्ना आइहाल्ने। कतिलाई यो बास्ना मिठो लाग्छ। र, होटल छिर्छन्। कति नाक खुम्च्याउँदै जान्छन्। कर्णाली चिसापानीको विशेषता भनेकै यही हो–आलो, सुकेको र तारेको माछाको खाँटी स्वाद! 

कारमा हुइँकिने हुन् या बाइकमा गुड्ने। साधारण हुन् या ठूलाबडा। नेपाली हुन् या विदेशी। पूर्व–पश्चिम राजमार्ग हुँदै जाने जो कोही चिसापानीको माछा नचाखी हिँड्दैनन्। सात वर्षदेखि चिसापानीमा होटल लुक चलाएर बसेका शशीलाल लिगन भन्छन्, …माछा र भात खान भनेरै टाढा–टाढाबाट मानिस आउँछन्।' उनका अनुसार २०५० सालमा कर्णाली पुल बनेदेखि यहाँ व्यवसाय सुरु भएको हो।

चिसापानी कैलाली जिल्लामा पर्छ। मध्य तथा सुदूरपश्चिम विकास क्षेत्र छुट्याउने कर्णाली नदीको किनारमै छ चिसापानी। लगभग ३० वटा होटल छन् यहाँ। बाह्रै मास कर्णाली नदीको पानी चिसो हुने हुँदा यहाँ पाइने माछा स्वादिलो हुने होटल व्यवसायी बताउँछन्। प्रकाश होटलकी सञ्चालक भन्छिन्, …चिसो पानीका माछा तिखर हुन्छन्। गर्मीका खल्लो हुन्छन्। त्यसैले ग्राहक झुम्मिन्छन्।'

हिँड्दै मनकामना

साँझको सात बज्यो। मनकामनामा टेकियो। मनमा डर छ — बास बस्न होटल पो नपाइने हो कि! जब बजारमा भेटिए दुई युवती तब हट्यो चिन्ता

तस्बिरः कञ्चन अधिकारी 

उमेश खतिवडा

केबलकारमा मनकामना पुगेर आउँदा, हिँडेर गएकाले भन्थे, …हिँडेर जाँदा पो मजा!' मलाई पनि रहर थियो — हिँड्दै मनकामना जाने। …हिँडेर जाने हो त?' सहकर्मी कञ्चनबाट प्रस्ताव आयो। चिरञ्जीवीले पनि साथ दिए।

.....................

काठमाडौंबाट आँबु खैरेनी पुग्दा दिउसोको दुई बजिसकेको थियो। खाना खाइवरी ३ बजे हिँड्न सुरु गर्‍यौं। मर्स्याङ्दी नदीमा साना नानी मस्त नुहाइरहेका।

पुराना घर बीचबीचै साँघुरो खुडि्कलो। मर्स्याङ्दी पुल तरेसँगै सुरु भयो उकालो। …खासै परिवर्तन भएको रहेनछ,' पन्ध्र वर्षअघिको यही बाटो सम्झँदै कञ्चन अनुभव साट्दैछन्, …मोटरबाटोले बिगारेछ।'

उकालिँदै जाँदा भेटिइन् एक अधबैंसे। तानमा गुन्द्री बुनिरहेकी। चिरञ्जीवीले क्यामरा तेर्स्याउँदै गर्दा लाजले रातो भइन् र भनिन्, …किन फोटा खिचेको होला?' …आमाको सम्झना आयो दिदी।'

हाम्रा पाइला अघि बढे।

...

एकपाखे घामले तालु तातिसके। असिनपसिन भैसकियो। हिँडेर जानुको मजा यही हो। आफ्नै पारा, आफ्नै संसार। साथीबीच गफिनुको मजै बेग्लै। चिरञ्जीवी छिट्छिटो उकालो चढेको देखेर कञ्चनले लख काटे, …यसलाई हिँड्ने बानी रहेनछ।' कराउँदै थिए, …यो पाराले तिमी मनकामना पुग्न सक्दैनौ। बिस्तारै हिँड। बाटो लामो छ।'

दायाँबायाँ केही देख्यो कि क्यामरा तेर्स्याहाल्नुपर्ने। चाहे मान्छे हुन् या डाँडा। गर्मीले सताइसक्यो। छेउको चौतारीमा बस्यौं। आहा, कस्तो चिसो हावा!

हिँड्ने, खाने, पिउने, बस्ने र रमाइलो गर्ने। हिँडेर जानुको मजा यही थियो हाम्रो। बाटोमा के पर्छ के पर्छ, काठमाडौंबाटै व्यवस्था गरेका थियौं पिउने सोमरस।

घमाइलो घलेगाउँ

म लगलग काँपिरहेको देखेर तिनले आफ्नो पछ्यौरा मतिर बढाउँदै भनिन्, …लौ ओढ्नुस््।'
पुमाको डाँडोबाट घामले नेटो काटिसक्यो। सबैलाई आ–आफ्नो गुँडमा जाने हतारो। सदरमुकाम बेसीसहरको पुरानो राष्ट्र बैंक चोकमा मानिस भेला भएका थिए। त्यो हुल घलेगाउँ जाने गाडीको पर्खाइमा रहेछ। म पनि त्यतै जान लागेको। मिसिएँ त्यही हुलमा।

काठमाडौंबाट दिउसो २ बजे पुगेको म, गाउँ जाने गाडी कुर्दाकुर्दै साँझको ६ बज्यो। गाडीमा ठेलमठेल थिए यात्रु। फोरह्वील ड्राइभ मात्रै कुद्छन् त्यता। त्यसैले दोस्रो विश्वयुद्धका लागि तयार पारिएको बलियो गाडी महिन्द्रामा चढेँ म पनि। जस्तोसुकै अप्ठ्यारो बाटोमा पनि गुड्न सक्ने गाडी। हिँडेर गए ६ घण्टामै पुगिन्छ, गाडीमा चाहिँ साढे दुइघण्टा लाग्ग्दोरहेछ घलेगाउँ पुग्न।

हामी १६ जना यात्रु थियौं। धेरै अनुरोधपछि बल्ल–बल्ल गाडी मिल्यो ३५ सय रुपैयाँ रिजर्भमा। रिजर्भमा जाँदा बढी पैसा तिर्नुपर्ने डरले तयार भएनन् यात्रु। रिजर्भबिना गुरुजी नजाने। गाडी जान नमान्नुको कारण रहेछ भाडाको। स्थानीय युवा पैसा नदिई गाडीबाट भाग्दारहेछन्, त्यसैले पो गुरुजी डराएका।

सबैको अनुहार हेरेपछि टिठ लागेर हो कि पैसा कमाइन्छ भन्ने दाउले कन्डक्टरलाई भाडा उठाउन उर्दी गरे। …ल सबैले पैसा दिनुस् त। बाटोमा पुगेर कचकच गर्न नपरोस्। घले गाउँसम्मको भाडा दुई सय।'

सवा ६ बजे गुरुजीले गाडी स्टार्ट गरे। कस्तो फसाद राति साढे ८ बजे मात्रै पुग्ने भइयो। त्यतिबेला पुगेर कहाँ बास बस्ने? मन आत्तियो।

ग्ााडीको दायाँबायाँ, तलमाथि टेक्ने ठाउँ छैन। एक जना बस्ने अगाडिको सिटमा हामी तीन जना कोचिएका छौं। गुरुजीलाई गियर लगाउनसमेत मुस्किल पर्थ्यो।

हरित सडकमा गुड्यो जिप। यता र उता ढलपल–ढलपल गर्न थालेको छ गाडी। गाडी नै उडाउलाझैं गरी जोडले हावाहुरी चल्न थाल्यो। जिपको हुटमा बस्नेको के हाल भइरहेको होला? बाटो हेर्दै डर लाग्ने। तल हेर्‍यो छङगाछुर भिर। माथि टोपी खस्ने पहाड। यस्तो अस्जिलो बाटोमा पनि २० किमी प्रतिघण्टाको रफ्तारमा हुँइकिएको छ गाडी।

उचाइसँगै चिसो पनि बढ्दैछ। काठमाडौंमा जस्तै उखरमाउलो गर्मी होला भनेर टिसर्ट र जिन्स पाइन्टमा झिल्के बनेर गएको म। जनविकास उच्च मावि बेसीसहरमा सामाजिक शिक्षा पढाउने शिक्षिका यशोदा श्रेष्ठ आडैमा थिइन्। म लगलग काँपिरहेको देखेर तिनले आफ्नो पछ्यौरा मतिर बढाउँदै भनिन्, …लौ ओढ्नुस््।'

गाउँको पुछारमा जिपबाट ओर्लंदा साढे आठ बजिसकेको थियो। जुनेली रात भएकाले बत्तीको सहारा चाहिएन। छरितो ज्यान भएकाले म फटाफट उकालो चढिरहेको छु। सँगैका साथीहरू भने स्याँस्याँ गर्न थालिहाले। एकबहादुर रानाले यशोदा र करिश्मालाई छेड हान्न भ्याइहाले, …ब्रोइलरहरू हिँड्न सक्दैनन्।'

घलेगाउँको मुखमा गाउँलेहरू हाम्रो स्वागतमा उभिएका रहेछन्। जुनेली रातमा कसैको अनुहार खुट्याउन सकिएन। …सबैलाई नमस्कार अनि स्वागत छ है,' एकै स्वरमा उनीहरूले भने। हामीले पनि टाउको निहुर्‍यायौं। हामी सिरसिर हावा चलेको चौतारीमा टुसुक्क बस्यौं। यही नै रहेछ घलेगाउँ छिर्ने गेट। विदेशी पर्यटकले यहीँ पैसा तिर्नुपर्छ।

लमजुङको उत्तर कन्या गाविसमा पर्छ घलेगाउँ। समुद्री सतहबाट २१ सय मिटर माथि पर्छ। स्वागतमा उभिएका प्रेमबहादुर घलेले लिएर गए पाहुना घरमा। होटल, रेस्टुँराको सुविधा छैन, चालीसवटा पाहुना घर छन् गाउँमा। कुन घरमा बस्ने हो भन्ने यकिन पर्यटन समितिले गर्छ। एउटा घरमा दुई जना भन्दा बढी पाहुना राखिँदोरहेनछ। प्रेमबहादुर भन्छन्, …होटल चलाउन दिए एउटैले पैसा सोरेर लैजान्छ। होम स्टे गराए गाउँलेको आम्दानी हुन्छ।'

मेरो रुम पार्टनर बने एकबहादुर। दोहोरी रेस्टुरेन्टका मालिक हुन् उनी। बोतलको चुस्की नलगाई निद्रा नपर्ने रहेछ उनलाई।

रातको नौ बजिसकेको थियो। घरभेटी यमुना गुरुङले चिया टक्र्याइन्। गुन्द्रीमाथि राडीमा बसेर चियाको चुस्की लगाउन थाल्यौं। उनी आजै मात्र स्थानीय विद्यालयकी …हेडमास्टर' भएकी रहिछन्। मौकाको फाइदा उठाउँदै भनिहालेँ, लौ बधाई छ, भोज ख्वाउने होइन?
बाठी रहिछन् तिनी, नाकको चस्मा माथि सार्दै भनिन्, …यही चियालाई भोजका रूपमा स्विकार्नुस्।'

दाइ सितनचाहिँ के नि?
…के पाइन्छ?' एकबहादुरले सोधे।
जे खाए पनि छ । कुखुरा, भैंसी र खसीको मासु।
…कुखुरा काटौं न त,' एकबहादुरले मुख मिठ्याए।

यहाँ बियर, ह्विस्की केही पाइँदैन। लोकल रक्सी मात्र हो। घलेगाउँ जानुको मजा पनि यही हो, सबै खानेकुरा स्थानीय। …भाइ आजबाट खान सुरु गरौं न त,' नारेपाको गिलास ओठतिर पुर्‍याउँदै यशोदाले मलाई भनिन्।

यमुनाचाहिँ दिउसो महोत्सवमा पेट मिचीमिची हाँसेको क्षण सम्भि्करहेकी थिइन्। कलाकार मनोज गजुरेलले नयाँ नेपालको गफ दिने नेताहरूलाई व्यंग्य गरेर दिनभर हँसाएछन्। ढिलो पुगेकाले हामीले हाँस्न पाएनौं।

हामी बसेको घरमा बुढाबुढी मात्रै बस्दारहेछन्। छोराबुहारी काठमाडौं पसेका। सुत्ने कोठामा ओढ्ने–ओछ्याउने सफा रहेछन्। सजिलै निदायौं।

बिहानी सूर्यको किरणले सुनौला देखिने हिमालका फोटा खिच्ने मेरो सपना। त्यसैले पौन ६ बजे उठेँ र क्यामेराको लेन्स सोझ्याएँ अन्नपूर्ण हिमालतिर। एन्टिलाइट परेकाले मनास्लुको चाहिँ फोटो खिच्न पाइनँ।

बिहानको नास्तास्वरूप अन्डा, झिलिङ्गा, सेलरोटी र चिया बन्दोरहेछ। खायौं।

अब गाउँ घुम्ने पालो। म पछिलागेँ लिलबहादर घलेको। उनी इन्डियन आर्मीका पेन्सनर। साँच्चै गाउँको नाम किन घले राखिएको होला? लिलबहादुरले एकछिन सोचे र भने, …पहिला यो ठाउँमा जंगल मात्रै थियो। १४१७ तिर सिस्यौरा घलेले बसाइ बसाएकाले घलेगाउँ भन्न थालियो।'

एक सय १६ घरधुरी छन् यहाँ। जनसंख्या सात सय। युवाजति सहर पसेका। बुढाबुढी र बालबालिका मात्रै छन् गाउँमा। राम्रा–राम्रा युवाको तस्बिर खिच्ने मेरो रहर अधुरै हुने छाँट देखियो।

गाउँबाट लमजुङ, अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे र मनास्लु हिमाल देख्न सकिन्छ। मौसम खुलेका बेला फेवाताल र धौलागिरी हिमालसमेत देखिने बताए गाउँलेले।

एउटा सुखद खबर, गाउँमा प्लास्टिक निषेध गरिएको छ। सरसफाइमा ध्यान दिइएको छ। बाटोमा ढुंगा ओछ्याइएको छ। बर्खामा हिलो हुने डर छैन।

नेपालको पहिलो ग्रामीण पर्यटकीय गाउँ सिरुबारी (स्याङ्जा) हो। दोस्रो नम्बरमा आउँछ घलेगाउँ। गाउँ घुम्दाघुम्दै ११ बजिसकेछ। दोस्रो दिनको कार्यक्रम सुरु हुनै लाग्यो। लोकभाका घन्कियो स्टेजमा। राजु परियार र करिश्मा रानामगरको दोहोरीमा लठ्ठ पर्‍यौं हामी।

बिजुली पुगेको छैन गाउँमा। प्रायः घरमा सोलार राखिएको छ। महोत्सवअघि बत्ती बाल्ने योजना विद्युत् प्राधिकरणले ट्रान्सफर्मर नदिएकाले पुरा हुन सकेन। त्यसको सिकार भएँ म पनि। क्यामेराको ब्याट्री सकियो। कस्तो नमज्जा! कार्यक्रममा भेला भएका युवतीको फोटो खिच्नै पाइनँ। अब अर्को वर्ष खिचौंला तिनको तस्बिर।

राष्ट्रिय र अन्तर्राष्ट्रिय मिडियाले यसरी कभर गरे बुद्ध एयरको जहाज दुर्घटनाको समाचार

आइतबार बिहान ७ बजेर ३१ मिनेट जाँदा बुद्ध एयरको विमान त्रिभुवन विमानस्थलसँग सम्पर्क टुट्यो। कता गयो कता। एकैछिनमा समाचार आयो ललितपुर जिल्लाको कोट डाँडा भन्ने ठाउँमा गएर ठोक्कियो । सो जहाजमा १९ जना यात्रु सवार थिए। सबैको मृत्यु भयो। दुखदायी घटनामा ज्यान गुमाएका सबैको आत्माको चिरशान्तिको कामना गर्छु। फेरी अब समाचार हेरियो। जता हेरे पनि कि न्युज फ्ल्यास त कतै ब्रकिङ न्युज भनेर आएको आयै। भारतीय न्युज च्यानलले पनि यसलाई ब्रकिङ न्युज भनेर प्रसारण गरे। अब यो दुर्घटनालाई कसैले ठूलो दुर्घटना भने कसैले सानो जहाज दुर्घटना भनेर लेखे। लौ हेर्नुस् त कुन मिडियाले कसरी प्रकाशन र प्रसारण गरे सिएनएनसिएनएन Police: 19 killed as small plane crashes in Nepal CNN September 25, 2011 -- Updated 0811 GMT (1611 HKT) Onlookers and rescuers are seen near the wreckage of the aircraft in Lalitpur, on the outskirts of Kathmandu, on September 25. STORY HIGHLIGHTS • NEW: Among the victims are two Americans and a Japanese national • The plane was returning from a sightseeing tour, police say • It hit a mountain and broke into pieces, a police spokesman says Kathmandu, Nepal (CNN) -- Nineteen people aboard a small plane were killed Sunday when it crashed while trying to land at the airport in Kathmandu, police in Nepal said. Among the occupants onboard were two Americans, officials said. The Beechcraft plane was returning from a sightseeing tour when it hit a mountain and broke into pieces about 12 kilometers (7 miles) from the airport, said police spokesman Binod Singh. It was carrying 16 passengers and three crew members. The crew members were Nepalese, as were three passengers. Ten other passengers were Indian nationals; two were Americans and one was a Japanese national, officials said.Tourash in Nepal "We had already seen the plane approaching the airport when the accident happened," said Purusottam Shakya, the chief of operations at Tribhuvan International Airport. In August, a plane headed to Mt. Everest on a sightseeing tour crashed, killing 14 people onboard. Among the victims were four Americans and a British national, officials said at the time. 4m B BC Nepal tourist plane crashes near Kathmandu killing 19 Witnesses said the plane was on fire and broke up as it fell Continue reading the main story Related Stories • Nepal plane crash bodies found • Nepal crash data recorders found • Tourists die in Nepal air crash A small plane has crashed in Nepal killing all 19 people on board, officials say. The Buddha Air plane was carrying 16 tourists to view Mount Everest and other peaks and was returning to the Nepalese capital. One person was rescued alive and taken to hospital but died of his injuries. Tourism Secretary Ganeshraj Joshi said there had been 10 Indians on board, two Americans, a Japanese citizen and six Nepalis, including the three-man crew. The privately-operated Beechcraft-made 1900D aircraft lost contact with the control tower at 07:31 (02:46 GMT) local time. The cause of the crash is still being investigated. Local TV stations reported that witnesses saw flames coming from the plane just before it went down in foggy weather in Godavari, several kilometres from Kathmandu. One eyewitness said the plane had hit the roof of a house in Bisankunarayan village before breaking up. Police spokesman Binod Singh told Reuters that all the bodies had been recovered by ground search teams but that bad weather had prevented helicopters from landing. "Once the helicopters land, we'll bring all bodies to Kathmandu and take them to the Teaching Hospital for post-mortem," he said. Aviation accidents involving small aircraft are not uncommon in mountainous Nepal. Last December, all 22 people travelling in a small passenger plane were killed when it crashed east of Kathmandu. In August 2010, a plane heading for the Everest region crashed in bad weather killing all 14 people on board, including four Americans, a Japanese national and a British national. Do you have any information you can share with the BBC? Do you know people who might have been on the plane? Send us your stories using the form below. AFP AGENCE FRANCE-PRESSE A Buddha Air Beechcraft 1900D aircraft prepares to take off early morning at Kathmandu's Tribhuvan International Airport in this April 24, 2010 file photo. A Beech aircraft owned by Buddha Air with 19 people on board, most of them foreign tourists returning from a trip to view Mount Everest, crashed in bad weather near Kathmandu on Sunday, government officials said. Photograph by: Tim Chong/Files, REUTERS Kathmandu — An airplane taking tourists on a morning sightseeing trip around Mount Everest crashed into a hillside near the Nepalese capital Kathmandu on Sunday, killing all 19 people on board. The Buddha Air Beechcraft plane, carrying 10 Indians, two Americans, one Japanese citizen and three local passengers, came down in heavy rain and fog at Godavari, around 10 kilometres from Kathmandu. The three Nepalese crew also died in the accident as the plane smashed into wooded slopes, leaving the fuselage broken into several pieces. "All 19 people have died. The Buddha Air-103 was returning from a mountain flight when it crashed into Kotdada Hill," Bimlesh Lal Karna, head of the rescue department at Tribhuwan International Airport, told AFP. Police spokesman Binod Singh said one person had initially survived the crash but had died in hospital. "The rescue efforts have been hampered by heavy rain," he added, confirming the nationalities of the passengers, although no further details about them were immediately available. Airport authorities on the ground lost contact with the plane at 7:30 am and it crashed four minutes later. Local television stations reported that witnesses saw flames coming from the aircraft just before it crashed. "The plane was flying very low. We were surprised. It crashed into the hill and there was a huge explosion," a witness told the Avenues Television news channel. "We climbed for one-and-a-half hours without taking rest to reach the crash site," he said. "Human body parts were visible." Buddha Air, a private airline based in Kathmandu, was not immediately available for comment but was due to release a statement later. The company offers a 8,240 rupee ($140) "Everest Experience" package, taking tourists from Kathmandu and flying them around the world's tallest mountain and surrounding peaks. The Buddha Air website describes the Beechcraft as the "safest plane operating in the domestic sector". It adds that early morning flights are scheduled to take advantage of better weather conditions before winds blow up snow plumes that can obscure the Himalayan panorama. The one-hour flights are popular among tourists, and several companies offer daily trips to view the 8,848 metres Everest summit. But aviation accidents are relatively common in Nepal, particularly during the summer monsoon, when visibility is often poor. In December last year, a Twin Otter plane carrying three crew and 19 passengers smashed into a mountainside shortly after taking off from a small airstrip 140 kilometres east of Kathmandu. The passengers were mostly Bhutanese citizens on a religious tour of Nepal and had chartered the Tara Air plane to take them to a Buddhist holy site in the area. In November last year a helicopter crashed near Mount Everest during a mission to rescue two stranded climbers, killing the pilot and an engineer. Three months earlier, a plane headed for the Everest region crashed in bad weather killing all 14 people on board, including four Americans, a Japanese and a British national. Nepal has only a very limited road network and many communities, particularly in the mountains and hills, are accessible only on foot or by air. © Copyright (c) AFP Tourists plane crashes in Nepal, killing all 19 on board Economic Times - ‎31 minutes ago‎ KATMANDU: A plane carrying tourists to view Mount Everest crashed while attempting to land in Nepal on Sunday, killing all 19 people on board, officials said. Thirteen foreigners were among the victims, including 10 Indian nationals, two US citizens ... Nepal plane crash kills 19, including 2 Americans Atlanta Journal Constitution - ‎34 minutes ago‎ By BINAJ GURUBACHARYA AP KATMANDU, Nepal — A plane carrying tourists to view Mount Everest crashed while attempting to land in Nepal on Sunday, killing all 19 people on board, officials said. Nepalese rescue workers and civilians gather around the ... Everest tourists die in air crash Calgary Herald - ‎45 minutes ago‎ A small plane carrying foreign tourists to view Mount Everest crashed in bad weather near Nepal's capital Kathmandu early today, killing all 19 people on board. Kathmandu Airport officials said there were 16 passengers and a crew of three on board the ... Everest tour plane crash kills all 19 on board Vancouver Sun - ‎45 minutes ago‎ A Buddha Air Beechcraft 1900D aircraft prepares to take off early morning at Kathmandu's Tribhuvan International Airport in this April 24, 2010 file photo. A Beech aircraft owned by Buddha Air with 19 people on board, most of them foreign tourists ... 19 killed in Mount Everest plane crash The Independent - ‎52 minutes ago‎ A plane carrying tourists to view Mount Everest crashed while attempting to land in Nepal today, killing all 19 people on board. The turboprop plane belonging to Buddha Air was carrying 13 foreign tourists, three Nepalese passengers and three crew ... Nepal plane crash kills all 19 on board Sydney Morning Herald - ‎1 hour ago‎ AP A small aircraft taking tourists on a sightseeing trip around Mount Everest crashed in Nepal on Sunday, killing all 19 people on board, officials said. The Buddha Air Beechcraft plane carrying 10 Indian passengers, three other foreign tourists, ... All 54 related articles » Blogs Small tourist plane crashes in Nepal, 19 dead Baltimore Sun (blog) - ‎1 hour ago‎ KATHMANDU (Reuters) - A small plane carrying foreign tourists to view Mount Everest crashed in bad weather near Nepal's capital Kathmandu on Sunday, killing all 19 people on board, officials said. Kathmandu Airport officials said there were 16 ... Plane Crashes in Nepal, Kills All 19 On Board Voice of America (blog) - ‎2 hours ago‎ Aviation officials in Nepal say a plane carrying tourists to view Mount Everest has crashed, killing all 19 people on board. Authorities say one passenger initially survived the crash Sunday, but died later in a hospital. ... Plane with 19 people on board crashes in Nepal KTUL (blog) - ‎3 hours ago‎ AP National News Video More>> Asian carp for dinner? Illinois' proposed solution to the invasive species problem and hunger More>> Ga. executes Davis, who drew legions of supporters but found no court to throw out conviction More>> Protests continue ... All 3 related blogs » Kathmandu, Nepal . KBC News Tourists die in Nepal plane crash Written By:BBC, Posted: Sun, Sep 25, 2011 A small plane with 19 people on board, mostly foreign tourists, has crashed in Nepal, officials say. They say the Buddha Air plane lost contact with the control tower near Kathmandu airport. The plane was carrying 16 tourists to view Mount Everest and other peaks and was returning to the Nepalese capital. Three crew members were on board. Most of the tourists were Indian nationals, reports say. It is unclear whether there were any survivors. The Beechcraft-made aircraft lost contact with the control tower at 07:31 (02:46 GMT) local time. Local TV stations reported that witnesses saw flames coming from the plane just before it went down in foggy weather in Godavari, several kilometres from Kathmandu. "The plane was returning to Kathmandu from a mountain flight when it crashed," a rescue official was quoted as saying by Reuters news agency. The official, who spoke on condition of anonymity, added that rescuers had already reached the crash site. Unconfirmed reports say there were 10 Indian citizens on board the plane. An airport official was quoted as saying that one person survived the crash but this has not been officially confirmed. The cause of the crash is being investigated. Aviation accidents involving small aircraft are not uncommon in mountainous Nepal. Last December, all 22 people travelling in a small passenger plane were killed when it crashed east of Kathmandu. In August 2010, a plane heading for the Everest region crashed in bad weather killing all 14 people on board, including four Americans, a Japanese national and a British national

चन्द्रागिरीको उकालो काट्दा...

अड नमानी धित मरुन्जेल हाँस्नु, हल्ला गर्नु, सिठी बजाउँदै हिँड्नु, मन लागेजति पोजपोजमा फोटो खिच्दै हिँड्नु पनि हाइकिङको मजा हो
गर्मी मौसम। बिहान सातैबजे चिरिक्क छ घाम। सानो माइक्रोमा १५ जना खाँदिएर बस्दा खलखली पसिना छुट्ने। कलंकीबाट थानकोट गोदामका लागि हिँडेका हामीलाई गर्मीले आलसतालस पारिसक्यो।

माइक्रो भने चिसोले ग्यास पास नभएर स्टार्ट नै नहुने। एकछिन घ्यार्र अगाडि बढ्छ, फेरि रोकिन्छ। सरासर जाँदा १० मिनेटमा पुग्ने ठाउँ हामीलाई झन्डै एक घन्टा लाग्यो।
गाडीसम्मको गन्तव्य गोदाम। त्यसपछि हिँडेर चन्द्रागिरीको डाँडो उक्लने र डाँडैडाँडा मातातिर्थ झर्ने हाम्रो योजना। त्यसैले कलेजका मिल्ने साथी कलंकीमा जम्मा भएर गोदाम पुगेका।
गोदाम काठमाडौं सहरबाट केही टाढाको काँठे बजार। थानकोटबाट लगभग २ किलामिटर पश्चिम लागेपछि गोदाम पुगिन्छ। मोटर नचल्दा यही बाटोले तराई र काठमाडौं जोडेको थियो। तराईका मानिस काठमाडौं र काठमाडौंका मानिस तराई जाँदा यही बाटो हुँदै जान्थे। राजारजौटा हिँड्ने बाटो पनि यही भएको स्थानीय बताउँछन्। त्यसैले कुनै समय मुख्य व्यापारिक नाका थियो गोदाम।
चित्लाङ हुँदै हेटौंडा निस्कने छोटो बाटो पनि हो यही हो। तर मोटर चल्न थालेपछि शुन्यप्राय छ गोदाम। चित्लाङका बासिन्दा मात्रै यो बाटो आउजाउ गर्छन्।
...
गोदाममा केही सरसामान किनेर बिस्तारै उकालोतिर पाइला बढाउँदैछौं। १५ जनाको हुल बाटो नाप्दैछ।
यात्रामा जहिल्यै पनि समयको ख्याल गर्नुपर्छ। जुन आज हामीले गर्न सकेनौं। किनकि भनेको समयभन्दा झन्डै साढे एक घन्टा ढिलो यात्रा गर्दैछौं। समयमा निस्केनौं भने फर्कने बेला गाह्रो हुन्छ। हतार हुन्छ। रमाइलो गर्ने समय हुन्न। त्यसैले बिहान सातै बजे गोदामबाट चन्द्रागिरी उक्लने योजना बुनेको।
कलेजका मिल्ने साथीहरू भएकाले हामीलाई गफिन कुनै विषय चाहिन्थेन। जे देख्यो त्यहीमा गफिनुको मजा बेग्लै। अड नमानी धित मरुन्जेल हाँस्नु, हल्ला गर्नु, सिठी बजाउँदै हिँड्नु, मन लागेजति पोजपोजमा फोटो खिच्दै हिँड्नु हाइकिङको अर्को मजा हो। स्वतन्त्र हुन सकिन्छ यो बेला। स्वच्छ हावा त भइनै हाल्यो। हाइकिङ जाँदा मन मिल्ने र चिनेका साथी भयो भने अझै रमाइलो हुन्छ।
हाइकिङमा गति मिलाएर बिस्तारै हिँड्नुपर्छ। सुरुमै छिट्छिटो हिँडे दिनभर हिँड्न सकिन्न। बेथितिले हिँड्यो भने बीच बाटोमा नै अलपत्र पर्न सकिन्छ। …लौ है, बिस्तारै ताल मिलाएर हिँडौं,' मैले भनेँ। मुन्टो हल्लाएर सबैले …हुन्छ' को संकेत दिए।
घाम रापिलो हुँदैछ। भोक लागिसक्यो। पाइला बिस्तारै ओइलाउँदैछन्। …ब्रेकफास्ट लिउँ न,' पहिलोचोटि हाइकिङ गएकी उत्तरा घिमिरेले भनिन्। …निश्चित ठाउँ र समयमा मात्र खाजा/खाना खाइन्छ,' मैले भनेँ।
गोदामबाट अलि माथि उक्लेपछि दुइटा बाटो आउँछ। एउटा मान्छे हिँड्ने ठाडै उकालो। अर्काे मोटर गुड्ने। मान्छे हिँड्ने बाटो अलि गाह्रो छ। मोटरबाटो नबन्दा मान्छेहरू यही बाटो भएर हिँड्थे।
…लौ राजकुमार दिक्पाल हुने कि हरुवा!' बाटो बेलिविस्तार लगाउँदै भनेँ। सबैले राजकुरमार दिक्पाल हुने बताए। अनि सुरु भयो ठाडो उकालो। दायाँबायाँ झाडी। बीचमा सानो बाटो। लौरो टेक्दै उकालिँदैछौं।

काठमाडौंको धुलोधुवाँबाट मुक्त भइयो। हरिया रुखले फालेका स्वच्छ अक्सिजन लिन पाइने। घाइँघुइँ पनि नहुने। काठमाडौंमा चल्ने सवारीसाधनका चर्को आवाजले टट्टाएका कान चराचुरुंगीको मिठो सुसेलीले पवित्र जस्तै भए।
गोदाम छोडेपछि पानीको मूल पाइन्न। त्यसैले पानी आफैं बोक्नुपर्छ। हुन त जहाँसुकैको हाइकिङमा पनि पानी आफैंले बोके राम्रो हुन्छ। यसैगरी लगाउने लुगा पनि आरामदायी हुनुपर्छ। जुत्ता त हिँड्न सहज हुने लगाउनु नै पर्छ। पहिलोचोटि हाइकिङ गएका साथी सिताराम रिजालको नवजोडी छालाको जुत्ता र हाइहिलमा थिए। जसले उनीहरूलाई बाटोमा धेरै अप्ठ्यारो पार्‍यो।
बिहानको ब्रेक फास्ट खाएर हामी बिस्तारै उकालिइरहेका छौं। घाम झन् चर्किंदैछ। सबै असिनपसिन हुँदैछौं। तर उकालो लाग्दै गर्दा चिसो बढेकाले खासै गर्मीको अनुभव भएन हामीलाई। बिस्तारै बाटो नाप्दैछौं हामी। एकछिन हिँड्यो, कम्मरमा हात लगायो खुइ˜˜य सुस्केरा हाल्यो।
काठमाडौंमा हाइकिङ गर्ने चलन खुब बढेको छ। तर पनि यो रुटबारे कमैलाई जानकारी छ। हाइङिका लागि निकै उपयुक्त मार्ग छ यो। मोटर फाट्टफुट्ट चल्ने भएकाले घाइँघुइँ सुन्नु नपर्ने।
…मोटरबाटो पनि के विधि डरलाग्दा!' सहकर्मी सन्तोष शर्माले भने। हुन पनि यो बाटोमा गाडी तलमाथि केही भयो भने केहीको पनि अस्तु रहँदैन। हेर्दै डरलाग्दो! तर नेपालमा यस्ता बाटो धेरै छन्।
लालीगुराँस फुल्ने मौसममा वनै राताम्मे हुन्छन् यहाँ। झन्डै साढे १ घन्टा उकालो लागेपछि बल्ल तरपाय तरपाय बाटो आयो। अब चन्द्रगिरी भन्ज्याङसम्मै मोटरबाटो! खुट्टाले अलि राहत पायो। भन्ज्याङमा पुग्न अझै यहाँबाट १ घन्टा लाग्छ। लन्च लिने ठाउँ।
लौ, भन्ज्याङ आयो! भन्ज्याङबाट पूर्व काठमाडौं पश्चिम मकवानपुर। जिल्ला फरक। अन्चल फरक। यहाँबाट काठमाडौं र चित्लाङ दृश्य प्रष्ट देखिन्छन्। समुद्री सतहबाट १८ सय मिटर उचाइमा रहेको यो भन्ज्याङमा चन्द्रशमशेरको पालामा बनाइएका टहरा छन्। पानी परेका बेला ओत लाग्न सकिन्छ।
असिनापानी पर्ने मौसम। पश्चिमबाट बादल कालोनिलो भएर मडारिन थाल्यो। संकेत भारी वर्षा हुने छ। पानी बेस्मारी परे हामी बाटैबाट हाइकिङ छाडेर फर्कनुपर्छ। भन्दाभन्दै असिनापानी बर्सन थाल्यो। हामी एउटा पाटीमा ओत लाग्छौं।
चन्द्रशमशेरको पालमा बनाएको पाटी। तराईबाट काठमाडौं हिँडेर आउँदा राजामहाराजाको थकाइ मार्ने ठाउँ। यहाँ आएपछि १ घन्टा थकाइ मारेर राजाहरू काठमाडौं ओर्लने गरेका चित्लाङका स्थानीय बुद्धरत्न मानन्धर बताउँछन्।
पानी परेका बेला पारेर हामीले खाजा खायौं। खाइवरी सक्दा पानी रोकियो। अब हाम्रो यात्रा भालेश्वर अर्थात चन्द्रागिरीको डाँडोतिर। चिप्लो र हिलो बाटो। हामी भन्ज्याङबाट बायाँ लाग्दैछौं। झन्डै ३ सय मिटरचाहिँ डोजरले बाटो खनेको रहेछ।
अघिसम्म गर्मीले हपहपी बनाएका हामीलाई चिसो हावाले हान्दैछ। दायाँबायाँ के विधि फुलेका गुराँस! गज्जबको गुराँस घारी रहेछ।
हाइकिङमा साथीसाथीलाई उडाउन र मनका कुरा पोख्न कम्ता रमाइलो हुन्न। जुन मजा हामी लिइरहेका छौं। डोजरले खनेको बाटो सकेर हामी ढुंगैढुंगाको सिढी उक्लँदैछौं। यो ढुंगे सिढी बनाउन भौतिक तथा निर्माण योजना मन्त्रालयले १ करोड दिएको रहेछ। भालेश्वर चन्द्रागिरीलाई पर्यटकीय गन्तव्यका रूपमा विकास गर्न तयार गरिएको बाटो हो यो। तर यसबारे खासै प्रचार नभएकोले धेरैलाई यो रुटबारे थाहा नभएको मानन्धरले बताए।
अघिसम्म कहाँ हो कहाँ देखिएका चुच्चा डाँडाहरू हामी भन्दा तल पर्दै गए। हामीमाथि देखिएका बादल तलतिर परिसके। जहाज त निकै तलबाट उडेको देखियो। माथि डाँडामा बसेर बादल तलतल कुदेका हेर्दा पनि रोचक लाग्ने।
उत्तरतिरका हिमाल पनि हामीबराबर लाग्ने। लगभग २२ मिटर उचाइमा आइपुग्यौं हामी। ढुंगा बिछ्याइएको घुम्तीघुम्ती बाटो पार गर्न झन्डै डेढ घन्टा लाग्यो। बाटोमा पानी पाइएन। बोकेर लगेको पानी सकिसक्यो। सबैलाई पानीले प्याकप्याक्ती बनाएको छ। अब १ लिटर फेन्टा र स्प्राइट मात्र छन्। अझै पानी पाउने ठाउँ पुग्न २ घन्टा लाग्छ।
भालेश्वर आइपुगियो। खासै मन्दिर छैन। ढुंगैढुंगामा पूजा गरेर भालेश्वरको मूर्ति स्थापना गरिएको छ यहाँ। चारैतिर सफाचट देखिने। हरर चिसो हावा लाग्ने। सिमसिम पानी परेकाले झन् चिसो बनाएको छ। एउटा बडेमानको ठुटोमा आगो बलेको छ। यो आगो सितिमिति निभ्दैन रे। यति अग्लो ठाउँमा कस्ले बाल्यो आगो?

भालेश्वरलाई महादेवका रूपमा पुज्ने चलन छ। यहाँ फागुपूर्णिमाको दिन भव्य मेला लाग्छ। फर्पिङ, चित्लाङ, चखेल, फाखेल, गर्जुधारा र नैकापका मानिस पूजाका लागि यहाँ आउँछन्। यहाँ आएर पूजा गरे मनले चिताएको पुग्छ भन्ने जनविश्वास छ।
यस्तै काठमाडौं र मकवानपुरतिर लामो समय पानी परेन भने यहाँ आएर पूजा गर्ने चलन भएको मानन्धरले जानकारी दिए।
चन्द्रगिरी नाम कसरी रह्यो भन्ने रमाइलो किंवदन्ती छ। जब महादेवले समुद्र मैथुन गर्दा कैलाशकुट विष सेवन गरे। उनलाई विषले औडाह हुन थाल्यो। त्यसपछि उनले यहाँ आएर त्रिशुल गाडे। त्रिशुल गाडिएन। यहाँ चन्डाल गिरी रहेछ भनेर एकै पाइलामा गोसाइँकुन्डमा पुगे र त्यहाँ त्रिशुल गाडेर आफू कुण्डमा सुते। चन्डाल गिरी नामबाट पछि चन्द्रागिरी भएको भनाइ छ।
यहाँबाट पूर्व काठमाडौं देखिन्छ। पश्चिम मकवानपुरका पहाडी क्षेत्र स्पष्ट देख्न सकिन्छ। राति १२ बजे आएर हेर्ने हो भने त वीरगन्जमा गाडीको प्रकाश देख्न सकिने मानन्धरले बताए। यो ठाउँलाई प्रचारप्रसार गर्न सके नगरकोटभन्दा कम्तिको पर्यटकीय गन्तव्य बन्दैन। भन्ज्याङसम्म मोटरमा गएर पैदल हिँड्न सकिन्छ।
मौसमअनुसार यो रुटमा लालीगुराँस, काफल खान सकिन्छ। बाटोमा कालिज, बदेल, तित्रा, मृगसमेत देख्न सकिन्छ।
अब हामी ओरालो लाग्दैछौं। मातातिर्थ पुग्नुपर्ने। दुई बजे हामी ओरालो लाग्दैछौं। सुसेली हाल्दै, गीत गाउँदै। केही बेर ठाडै ओरालो झरेपछि सजिलो बाटो आयो। बाटोमा एकएक गिलास फेन्टा र स्प्राइटले मुख भिजायौं। चखेल आइपुगियो। यहाँसम्म गाडी आउँछन्। फाखेल, चित्लाङ र चखेलका तरकारी यही बाटो हुँदै काठमाडौं लागिन्छ। यो ठाउँलाई ८ नम्बर पनि भनिन्छ। रोपवे सन्चालन हुँदा हेटौडाबाट ८ नम्बरको स्टेशन हो।
घाम पश्चिम लागिसकेको थियो। हामी केही छिन आराम गरेर फेरि उही कंक्रिटको जंगलतिर लम्कियौं।

उटपट्याङ दाजुभाइ

रिमाल दाजुभाइले विकास गरेको वायरलेस कम्युनिटी सुरक्षा साइरनबाट ६० हजार घर लाभान्वित भइसकेका छन्
तपाइँ बस्दै आउनुभएको गाउँ, समुदाय वा टोल कति सुरक्षित छ? दिनैपिच्छे चोरी, लुटपाट, अपहरण र डकैतीका घटनाबाट हैरान त हुनुभएको छैन? आफ्नो घरमा चोर आएको थाहा पाएर पनि चोरको धम्कीले छिमेक वा पुलिसलाई खबर गर्न सक्नुभएको छैन कि। घरमा आगलागी भयो कता खबर गर्ने समस्यामा हुनुहुन्छ?
चोरी, लुटपाट, डकैती र आगलागीबारे सम्बन्धित निकायमा खबर गर्न अब सजिलो भएको छ। टोल, समुदाय वा गाउँवासी मिलेर वायरलेस कम्युनिटी सुरक्षा साइरन राखेपछि आपतविपतमा सजिलै सहयोग पाउन सकिन्छ।
लगभग १० देखि ४० घरधुरी मिलेर सुरक्षा साइरन राख्न सकिन्छ। त्यति महँगो छैन। २५ घरधुरी रहेको टोलका लागि ५० हजार रुपैयाँसम्म पर्छ। प्रतिघर २ हजार भए पुग्छ। साइरनको सहयोगले चोरी, अपहरण, लुटपाट र विभिन्न आपतविपतका बेला छिमेक वा सुरक्षा निकायबाट चाँडै सहयोग पाइने यसका आविस्कारक राम/लक्ष्मणप्रसाद रिमालले बताए।
राति होस् या दिउँसो चोरले घरमा ढोका खोलेको थाहा पाउनेबित्तिकै घरवालाले टोलमा साइरन बजाएर सहयोग लिन सक्छन्। …आफूलाई चोर हो भन्ने शंका लागे घरधनीले दिएको सुरक्षा कोड थिचेपछि टोलमा साइरन बज्छ र प्रहरी कन्ट्रोल रुममा खबर पुग्छ। अनि छरछिमेक र प्रहरीले तत्काल थाहा पाउँछन्,' रामले सुनाए, …उद्धार गर्न प्रहरी र छिमेकी तत्काल आउँछन्।' साइरनसँगै सिट्ठी र लाठी दिइन्छ।

उनीहरूले १ सय ४९ देशबाट यसको प्याटेन्ट लिइसकेका छन्। …हामीले बनाएको सुरक्षा व्यवस्था विश्वमै पहिलो हो,' रामले भने, …यसलाई १ सय ४९ राष्ट्रले मान्यता दिइसकेका छन्।'
रिमाल यसलाई नेपालभरि विस्तार गर्ने योजनामा छन्। अहिले काठमाडौं उपत्यका र बनेपामा मात्रै यो प्रविधि छ। बजार व्यवस्थापनको जिम्मा टेक्नोलोजी सेल्स प्रालिले लिएको छ।
टोलमा विपत परेको बेला तत्कालै प्रहरीले खबर पाउन् भनेर उनीहरूले प्रहरी कन्ट्रोल रुममा सेन्ट्रल कन्ट्रोल डिभाइस राखेका छन्। कुनै टोलमा विपत परेर दुईचोटि साइरन बजाएपछि प्रहरीकहाँ पनि खबर पुग्छ।
लगभग ४ वर्षको अध्ययनपछि यस्तो उपकरण बनाउन सकेको यी जुम्ल्याहा दाजुभाइको भनाइ छ। यसअघि उनीहरुले घर, पसल तथा सटर सुरक्षा यन्त्र बनाइसकेका छन्। त्यसले पसल वा घरमा चोरी हुन लागेको कुरा पसल/घरधनीलाई खबरमा दिन्छ। यसका लागि पसल वा घरमा मोसन सेन्सर वा डोर कन्ट्याक्ट सेन्सर राखिन्छ। उक्त सेन्सरले १० मिटर परसम्म मानिसको चाल समात्न सक्छ।

उटपट्याङ दाजुभाइ
नुवाकोट, मदानपुरमा कक्षा ८ मा पढ्दै थिए रामलक्ष्मण। बत्ती बालेर पढ्दै गर्दा एक रात झुपुक्कै निदाएछन्। रातभर बत्ती बलेको बल्यै। भोलिपल्ट आमाबाबुले बेस्मारी झपारेछन्।
धेरै दिनपछि दाजुभाइले एउटा जुक्ति निकाले। स्विचबाट एउटा डोरी ल्याएर सिरानमुनि राख्ने अनि स्विचनेर एउटा काठ राख्ने। जसले डोरी तान्दा स्विचलाई गएर हिर्काओस् र बत्ती निभोस्। उनीहरूले त्यसलाई प्रयोगमा ल्याए। नभन्दै यो सफल भयो।
जब उनीहरू सिरानीमा टाउको राख्थे डोरी तन्किथ्यो, स्विचमा गएर काठ लाग्थ्यो र बत्ती निभ्थ्यो। …कुनै घटना भयो भनेपछि यो किन भयो, यसको निराकरणको उपाय के हुन्छ भनेर खोजिहाल्थ्यौं। त्यसमा सफल पनि हुन्थ्यौं,' लक्ष्मणले भने, …आमा जहिल्यै पनि उटपट्याङ काम गरेको भनेर गाली चाहिँ गर्नुुहुन्थ्यो।'
२०५४ मा एसएलसीमा राम्रै अंक ल्याएर पास भए उनीहरू। कसैले शिक्षा पढ भने त कसैले विज्ञान, कसैले व्यवस्थापन। के पढे राम्रो हुन्छ भन्ने ज्ञान थिएन। त्यसैले गाउँको जान्ने सुन्ने एकजना अंकलले भनेको भरमा सरस्वती क्याम्पस ठमेलमा कमर्समा भर्ना भए। अहिले उनीहरुलाई लाग्छ– विज्ञान पढेको भए राम्रो हुनेरहेछ।
त्यतिबेला टंगालमा बस्थे उनीहरू। भुइँतलामा बसेको हुनाले घरबेटीले ट्यांकीमा पानी चढाउने जिम्मा उनीहरूलाई दिए। कहिले मेसिन बन्द गर्न बिर्सेर पानी खेर जाने, कहिले ट्यांकीमा पानी आधा हुँदै मेसिन बन्द गरिदिने। यहाँ पनि घरबेटीको गाली खानुपर्‍यो।
…सधै पानी तान्ने ठेक्का दिक्क लाग्यो,' रामले भने, …अनि पानी सकिएपछि तान्ने र भरिएपछि बन्द हुने उपाय खोज्न थाल्यौं।'
उनीहरूले ट्यांकीमा पानी भरिएपछि मेसिन आफैं बन्द हुने प्रविधि विकास गरे। यसले अर्काे समस्या ल्याइदियो– पानी सकिएपछि के गर्ने त? पानी कहिले सकिन्छ भनेर हेरिरहनुपर्ने भयो। पानी सकिएपछि मेसिन आफैं …अन' हुने प्रविधि पनि विकास गर्नुपर्‍यो! दाजुभाइले यसको पनि विकास गरे। माथि ट्यांकीमा पानी सकिएपछि आफंै मेसिन चल्ने र भरिएपछि आफैं बन्द हुने। मेसिनको नाम राखे– राम लक्ष्मण पानी तान्ने/बन्द गर्ने मेसिन। उनीहरु सबै कामको प्रयोग भाडा घरमै गर्थे।
आफ्नो घरमा पानी तान्न सजिलो भएपछि घरबेटीले बजारमा लगेर बेच्न सल्लाह दिए। व्यवस्थापन पढेकाले अलि अलि मार्केटिङको आइडिया थियो। घरघरमा यस्तो प्रविधि बेच्दै हिँडे। उनीहरुले पानी तान्ने मेसिनलाई ८ सय ८८ रुपैयाँमा बिक्री गरे।
...

सन् २००६/०७ तिर माओवादी सशस्त्र युद्ध चरमोत्कर्षमा थियो। सबैभन्दा सुरक्षा चुनौती काठमाडौंमा थियो। कसको घरमा को आउने, को जाने पत्तै नहुने। …पानी तान्ने पम्प फिटिङ गर्न जाँदा,' लक्ष्मणले भने, …उनीहरू सुरक्षासम्बन्धी उपकरण बनाउन सल्लाह दिन्थे।'
सरस्वती क्याम्पसमा आइकम सकिएपछि मीनभवनमा बिबिएस पढ्न थाले। खर्च बढ्न थाल्यो। अब पम्पमात्रै बेचेर खान पुग्दैन, अर्काे केही प्रविधि विकास गर्नुपर्छ भनेर घरमै इलेक्ट्रिकल इन्जिनियरिङका किताब पढ्न थाले। …कति रात त छलफलमै बित्यो,' रामले भने, …बिइको अनौपचारिक पढाइ घरमै सकायौं।'
उनीहरूले आफैं बसेको घरमा ढोका खोल्नेबित्तिकै घन्टी बज्ने व्यवस्था गरे। यसले समस्या ल्याइदियो। जो भित्र पस्यो, घन्टी बज्ने! घरबेटी ढोकामा हेर्न बाध्य हुन्थे। को चोर, को सज्जन! अनि उनीहरूले चोर चिनेर मात्रै घन्टी बज्ने प्रविधि विकास गरे।
खोलामा बाढी आउँदै छ भनेर अग्रिम जानकारी दिने यन्त्र पनि बनाए। तर, मूल्य र मार्केटिङको हिसाबले महँगो पर्ने भएकाले प्रभावकारी हुन नसकेको रामलक्ष्मणले बताए।
२००४ मा उनीहरूले नास्टमा अटो मकै छर्ने प्रविधि देखाए। मेसिन राखेपछि निश्चित दुरीमा आफैं मकै खस्थ्यो। छर्ने मानिस नचाहिने। मान्छेलाई बुझाउन र यसको लागत खर्च नै धेरै भएपछि किसानले किन्न नसकने अड्कल गरेर यो प्रविधिलाई अघि बढाएनन्।
उनीहरूले गोबरबाट बिजुली निकाल्ने, कोठा, हावा छान्ने प्रविधि विकास गरे। नेपाललाई लोडसेडिङमुक्त बनाउन सकिने प्रविधि समेत विकास गरेको उनीहरुको दाबी छ। …हामीले मात्रै गरेर नहुने,' रामले भने, …सरकारी साथ नपाउँदा धेरै आविस्कार खेर गए।'

के हो सुरक्षा साइरन?
यो समाजमा चोरी, अपहरण, लुटपाट आगजनी तथा दुर्घटनाको सूचना दिने एउटा यन्त्र हो। यसबाट मोबाइल वा टेलिफोनमा आफ्नो सुरक्षा कोड डायल गरेमा सुरक्षा निकाय वा छिमेकीलाई एकैचोटी जानकारी दिई तत्कालै सहयोग पाउन सकिन्छ।
यसका लागि टोलमा सबैले सुन्ने ठाउँमा साइरन राखिन्छ। कुनै घरमा आपत पर्‍यो भने उत्तर घरले सुरक्षा कोड एकचोटी डायल गरी छिमेकलाई बोलाउन सक्छ। पहिलोचोटी डायल गरेको ५ मिनेटभित्र पुनः डायल गरे प्रहरी कन्ट्रोल रुममा सूचना पुग्छ र सुरक्षाकर्मी उक्त ठाउँमा आइपुग्छन्।
यो घरमा आपत पर्‍यो, सहयोग गर्नुहोला भनेर आपत गरेको घर र घरधनीको नामसहित सदस्यहरूमा एसएमएस पनि जान्छ।

गिद्ध यात्रा

तस्बिर विकास कार्की

मध्याह्नको चर्काे घाम। नवलपरासीको गिद्ध खोलाभन्दा दक्षिणतिरको बसाबसाही भन्ने ठाउँमाथि आकासमा एक बथान गिद्ध घुमिरहेको छ। वरिपरि जंगल, बीचमा खाली मैदान। मैदानमा डुङडुङती गन्हाइरहेको गाईको सिनो। गिद्धहरू हुरहुरती आएर सग्लो सिनोमा थप्प बस्छन्। एकैछिनमा बाँकी रहन्छ, करङै करङ।
तपाईंलाई सुन्दै फोहोरी र दुर्गन्धित लाग्यो होला यो दृश्य। तर, यही दृश्यलाई गिद्धप्रेमीहरूको आकर्षक गन्तव्य बनाउन सकिन्छ भन्ने अभियानमा लागेका छन्, …रुट्स एन्ड सुट्स' नामक संस्था र स्थानीय ह्यापी फ्लाइट ग्रुप। गिद्ध संरक्षण गर्न ती समूहले असोज ८ गतेदेखि १० गतेसम्म गिद्ध संरक्षण महोत्सवको आयोजना गरेको थियो।
हामी कुरा गर्दैछौं, नवलपरासीको गिद्ध रेस्टुरेन्टको। जसलाई गिद्धको गतिविधि नियाल्ने थलो बनाउने प्रयास हुँदैछ। यस्तै प्रयास नवलपरासीको जटायु रेस्टुरेन्ट र पोखराको घाहाचोक गाविसमा यसअघि भइसकेको छ। अचेल यी गिद्ध संरक्षणमा क्षेत्रमा पर्यटक आउने क्रम विस्तारै बढ्दै गएको सम्बन्धित सञ्चालकहरू बताउँछन्।
नेपालमा गिद्ध लोपोन्मुख छ। त्यसैले सन् २००६ देखि संरक्षण अभियान सुरु भएको हो। यसका लागि स्थानीय बासिन्दाले गिद्धलाई चाहिने सिनो रेस्टुरेन्टलाई उपलब्ध गराउँछन्। गाउँलेले जनावर मरेपछि ह्यापी फ्लाइट ग्रुपलाई खबर गर्छन्। मरेको जनावर उठाउने जिम्मा त्यही गु्रपको हो।
गिद्धको संख्या १९९७ यता एकाएक घट्न थालेको थियो। संख्या घट्नुको कारण भने २००३ मा मात्रै पत्ता लाग्यो। रुट्स एन्ड सुट्सका राष्ट्रिय संयोजक मनोज गौतमका अनुसार …डाइक्लोफेेनेक' औषधि खाएर मरेका जनावरको सिनो खानाले गिद्धहरू मर्ने क्रम बढेको थियो। यो तथ्य फेला परेपछि नेपाल र भारतले यसमाथि प्रतिबन्ध लगाएका छन्।
नेपालमा आठ प्रजातिका ५ देखि ७ हजार गिद्ध पाइन्छन्। तीमध्ये चार प्रजातिका लोपोन्मुख छन्। पोखरामा आठैथरी गिद्ध पाइए पनि नवलपरासीमा सातथरीका मात्र पाइन्छन्।
गिद्धलाई स्वस्थ सिनो खुवाउन दुई वर्षदेखि नेपालमा गिद्ध रेस्टुरेन्ट खोल्ने क्रम बढेको हो। नवलपरासीकै जटायु रेस्टुरेन्टमा पहिले ३०/४० को संख्यामा आउने गिद्ध अहिले दुई सयसम्म पुगेको छ। यसैगरी दाङको लालमटियामा पनि सयौं गिद्ध घुम्ने गरेका छन्।
सन् १९९२ यता गिद्धको संख्या घट्दै गएर २००० सम्म पुग्दा भारतीय उप–महाद्वीपमा डंगर, सानो खैरो र लामोठुँडे गिद्धको संख्यामा ९५ प्रतिशत कमी आएको तथ्यांक छ। २००७ मा चार प्रजातिका गिद्धलाई संकटको सूचीमा राखिएको थियो।

स्वयम्भू अर्थात् आफैं उत्पत्ति भएको

…विश्व शान्ति पोखरीमा रहेको दानपत्रभित्र पैसा छिराउन सके मागेको पाइन्छ।'
स्वयम्भूको पश्चिम फेदीबाट झण्डै दस मिनेट उक्लिएर असिनपसिन भएका भाइबहिनीलाई विश्व शान्ति पोखरीको परिचय गराउँदै छन् बाबुराजा बुद्धाचार्य।

बिहानको साढे दश बजेको छ। अघि फेदीमा विश्वको तेस्रो ठूलो बुद्ध मूर्ति देखेर उत्साहित भाइबहिनी बज्राचार्यका कुराले दङ्ग छन्।
गोलाकार पोखरीको बीचमा ग्लोब छ। त्यसमाथि बुद्धको मूर्ति। …बुद्धले विश्व नियालिरहेको,' बाबुराजा अर्थ लगाउँछन्। त्यही ग्लोबमुन्तिर छ, गोलो पित्तलको दानपत्र। पर्यटकहरू पोखरीको डिलबाट एक/दुई रुपैयाँका सिक्का हुत्याउँदै दानपत्रमा छिराउन खोजिरहेका छन्। …प्रेमीप्रेमिकाले सिक्का भित्र छिराउन सके प्रेम सफल हुन्छ भनिन्छ,' उनी कालो चस्मा माथि सार्दै मुसुक्क हाँस्छन्।
१९९८ सालमा स्वयम्भू व्यवस्थापन तथा संरक्षण महासमितिले बनाएको पोखरी हो यो। …पोखरीबाट उठेेको पैसा कहाँ जान्छ?,' रेनु थापा उत्सुकतासाथ सोध्छिन्। …यहाँका पाँचवटा सामाजिक संस्थाले बाँडेर लिन्छन्,' बुद्धाचार्य जवाफ दिन्छन्। गएको वैशाखमा ६० हजार रुपैयाँ उठेको थियो। यो अहिलेसम्मकै ठूलो रकम हो।
पोखरीबाट दायाँ लागे स्वयम्भूनाथ स्तुपा पुगिन्छ। बायाँ लागे महामञ्जुश्रीको चैत्य। हामी बायाँ लाग्दै छौं।
सेतो वर्णका महामञ्जुश्री चार हातमा खड्ग, धनुष, तिर र पुस्तक लिएर सिंहमाथि बसेका छन्। तर यहाँ उनको पूर्ण कदको मूर्ति छैन। पाउ (खुट्टा) मात्रै छ। पाउमा धर्मश्रीका आँखा छन्। माघ शुक्ल पञ्चमी (श्रीपञ्चमी) को दिन यहाँ ठूलो मेला लाग्छ। यो दिन मञ्जुश्री यहाँ आउँछन् भन्ने जनविश्वास छ।

चैत्य र रुखमा टाँगिएका रंगीबिरंगी ध्वजापताका देखाउँदै हिक्मत जिरेल सोध्छन्, …यी तोरण किन टाँगेको?'

…यसलाई तोरण भनिँदैन, ढाँचा भनिन्छ,' उनी प्रस्टयाउँदै भन्छन्, …मन्त्र भरिएको हुन्छ ढाँचामा। यसलाई छोएको हावाले हाम्रो शरीरलाई छोए स्वस्थ भइन्छ।'
अहिले हामी मञ्जुश्री चैत्य अगाडि छौं। टाङटुङ घण्ट बज्दै छ। …यो चैत्य कसले बनाएको?,' दिलिप जिज्ञासा राख्छन्।

…यसको रमाइलो कथा छ,' बुद्धाचार्य सुनाउन थाल्छन्। …मञ्जुश्रीले चोभारमा खड्गले हानेर गल्छेडो बनाएपछि उपत्यकाको पानी बाहिर गयो। यहाँ बस्ती बस्यो। कालान्तरमा आर्जेतार ऋषि र उनका साथीहरू स्वयम्भू घुम्न आउँदा आकासवाणी भयो– …मञ्जुश्रीको शरीर यहीँ छ। हंस (अस्तु) चाहिँ आकासमा। यहाँ मञ्जुश्रीको चैत्य स्थापना गर्नुपर्छ।' आर्जेतारले त्यही आकासवाणी सुनेर मञ्जुश्रीको चैत्य बनाएका हुन्।'
…बीचबीचमा गुम्बा किन बनाएको?,' दिलिप अझै उत्सुक छन्।

…बुद्धलेे सबैको रक्षा गर्छन् भनेर बुद्धिष्टहरूले बनाएका।'

…यो किन घुमाएको नि?,' भिक्षुहरूले घुमाउँदै हिँडेको मानेतिर देखाउँदै निशा गुरुङ सोध्छिन्।

…सबैको उद्धार होस् भनेर।'

महामञ्जुश्री चैत्यसँगै सरस्वती थान छ। …धेरैलाई महामञ्जुश्री र सरस्वती एउटै हो भन्ने भ्रम छ,' उनी खुलाउँछन्।
हामी दुवैलाई दाहिने पारेर बढ्दै छौं। अलिकति तल झरेपछि गोपु छाङ्ग्रा पुगिन्छ। आर्जेतार यहीँ आइपुग्दा आकासवाणी भएको रहेछ। भाइबहिनी चाख मानेर त्यो ठाउँ हेर्दै छन्। स्वयम्भूका पाँच पुरमध्येे वायुपुर यहीँ छ। …पृथ्वीलाई हावाको तीब्र वेगबाट रक्षा गर्न वायुपुर बनेको हो,' उनी भन्छन्।

बुद्धाचार्यको कुरा सुन्दै हामी स्वयम्भूको डाँडो उक्लन थाल्छौं। स्वयम्भूलाई विदेशी पर्यटकहरूले …मङ्की टेम्पल' को नाउँसमेत दिएका छन्। यो विश्व सम्पदा सूचीमा परेको छ। कुनै पनि ठाउँको धार्मिक, साँस्कृतिक र ऐेतिहासिक महत्व अनुसन्धान गरेपछि सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरिन्छ।
विश्व शान्ति पोखरी हुँदै स्वयम्भूनाथ उक्लन सजिलो पर्छ। स्वयम्भू किमडोलबाट तल झरेर भगवान पाउबाट सोझै उक्लन पनि सकिन्छ। तर, निकै उकालो पर्छ। यता भने आनन्दकुठी विद्यापिठ हुँदै आधा बाटोसम्म गाडी आउँछ। अहिले यो बाटो भत्किएको छ। बाटो कालोपत्रे गर्न १५ लाख रुपैयाँ निकासा भइसकेको बुद्धाचार्य सुनाउँछन्।

…यो हो शान्तिपुुर,' उकालो सकिएपछि स्वयम्भू प्रवेश द्वार छिर्नासाथ उनी त्यस ठाउँको बेलिविस्तार लाउन सुरू गर्छन्, …यहाँ दुई शैलीको चैत्य छ। नेेपाली र तिबेतियन। यी दुवै उस्तै देखिन्छन्, तर गजुरको बनावट फरक छ।'
शान्तिपुरमा शान्तिकराचार्यको मूर्ति छ। धर्ममास (साउन महिना) मा ब्रत बस्ने ब्रतालुहरू नुुन फुकाउन यहाँ आएर पूजा गर्छन्। प्रत्येेक पूर्णिमापछिको दशमीमा यहाँ पूजाआजा हुन्छ।
यसैको ठीकमाथि मल्लकालीन घर छ। यस्ता घर विस्तारै लोप हुँदै गएको बुद्धाचार्य बताउँछन्। …स्वयम्भू हाताभित्र यस्तै घर बताउँदै जाने महासमितिको गुरूयोजना छ,' उनी भन्छन्।
मल्लकालीन घर हेर्दै अघि बढे अग्नीपुर पुगिन्छ। संसारलाई आगोबाट बचाउन यसको स्थापना गरिएको हो। यहाँ भैरवको मूर्ति छ। दुईतिर पसलबाट ओम मणी पद्मे हुँको मधुर संगीत गुञ्जिरहेको हुन्छ। अग्नीको मूर्तिसँगै यहाँ महामञ्जुश्रीको पाउ पनि छ।

अब हेर्ने पालो लिच्छवीकालीन चैत्यको। १६ सय वर्ष पुरानो हो यो। यसमा मूर्ति राखिँदैन। हामी उत्तरतिरबाट स्वयम्भूको स्तुपा हेर्दै छौं। …स्वयम्भूको अर्थ के हो?,' भाइबहिनीहरू एकै स्वरमा सोध्छन्।
…स्व भनेको आफैं र भू भनेको जमिन। आफैं उत्पत्ति भएकाले स्वयम्भू भनिएकोे,' बुद्धाचार्य अर्थ खुलाउँदै छन्। …स्वयम्भू कहिले उत्पत्ति भो अहिलेसम्म थाहा छैन। बुद्धको सबभन्दा पुरानो स्तुपा यसैलाई मानिन्छ।'

…यसभित्र के होला?,' निस्ता सोध्छिन्।

…पानी छ। तोपखानामा तोप पड्कदा मैले यहाँभित्रबाट छत्ल्याङ्ग आवाज आएको सुनेको छु,' बुद्धाचार्यको कुरा सुनेर भाइबहिनी अचम्म पर्छन्।
…यति माथि कसरी पानी रह्यो होला,' उनीहरूको प्रश्न तेर्सिन्छ, जसको उत्तर बुद्धाचार्यसँग पनि छैैन।
उनी त्यसपछि स्वयम्भूनाथ सँगैको हारती मन्दिरबारे सुनाउन थाल्छन्– …सयौं वर्षपहिले हारती माताको मन्दिरअगाडि पिपलको चौतारो थियो रे। मन्दिरको शोभा बढाउन काटेको।'

भगवान पाउबाट उक्लिँदा स्वयम्भूनाथ पुगेपछि दायाँ पर्छ प्रतापपुर र बायाँ अनन्तपुर। चार वर्षपहिले प्रतापपुरमा आगो लागको थियो। पछि मर्मतसम्भार गरी उस्तै बनाइयो। त्यतिखेर भित्रका सबै सामान जलेर नासिए पनि मूर्तिचाहिँ जलेन।

हामी अहिले उत्तरपट्टिको विरुपाक्ष मूर्ति हेर्दै छौं। यसलाई …कली' पनि भनिन्छ। …हामी केटाकेटी हुँदा यो मूर्तिको टाउको मात्रै देखिएको थियो। अहिलेे कम्मरसम्म देखिएको छ,' बुद्धाचार्य भन्छन्। …यो मूर्तिको पूर्ण कद बाहिर निस्किए पृथ्वी नासिन्छ र कलियुग समाप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ। यस्तै मूर्ति पशुपतिनाथ मन्दिरमा पनि छ।'
बुद्धाचार्यका अनुसार स्वयम्भूमा यस वर्ष सुनको जलप लगाइँदै छ। पूरै स्तुपामा जलप लगाउन ४ करोड ९६ लाख रुपैयाँ लाग्ने उनी बताउँछन्। बुद्धिष्ट खाम्बाकी फ्रेन्च श्रीमतीको लगानीमा यो काम गर्न लागिएको हो। झण्डै एक सय वर्षअघि तिबेतियन स्यारमापाका सहयोगी नवाङ नोर्बुलेे यसैगरी सुनको जलप लगाएका थिए।
विरुपाक्षको मूर्तिबाट चार/पाँच कदम अघि बढेपछि नागपुर पुगिन्छ। त्यहाँ लम्पसार परेेर बसेको लामो नाग देखिन्छ। नागपुरमा फोहोर भए पानी पर्दैन भन्ने विश्वास छ। यसपालि पानी नपरेर यहाँ धेरैचोटि सफा गरिएको उनी बताउँछन्।
स्वयम्भू घुमेपछि हामीले थाहा पायौं, बुद्ध पाँच रङका हुँदा रै'छन्। यी पाँचै रङका बुद्ध स्वयम्भूमा मात्र छन्। …ती के/के होलान्?,' भाइबहिनीको जिज्ञासा शान्त पार्दै बुद्धाचार्य भन्छन्, …हरियो रङको अमोगासिद्धी बुद्ध। निलो रङको अक्षैभे बुद्ध। सेतो रङको बैलोचन बुद्ध। पहेँलो रङको रत्नसम्भव बुद्ध। र, रातो रङको अमृताम्भ बुद्ध।'

यी बुद्धको आसन पनि फरक हुन्छ। जस्तो– अमोगासिद्धी बुद्ध गरुड आसनमा, अक्षैभे गजासनमा, बैलोचन सिंहासनमा, रत्नसम्भव अश्वआसनमा र अमृताम्भ बुद्ध मयुर आसनमा बसेका हुन्छन्।
त्यसपछि हामी जान्छौं, अनन्तपुरसँगैको बसुपुर। यहाँ पहिले मूर्ति थिएन। पछि बसुन्धरा देवीको मूर्ति राखियो। त्यसको एक चक्कर लगाएर हामी वायुपुरतिर बढ्छौं। यो महामञ्जुश्रीमा हेरेको वायुपुर होइन, अर्कै हो। यहाँ चारवटा देउता छन्– वायु, नित्यनाथ, सेतो गणेश र कुमार।
…गणेश कति रङका हुन्छन् र?,' निस्ता सोध्छिन्।

…दुइटा– सेतो र कालो,' बुद्धाचार्य भन्छन्, …यहाँ सेतो गणेश छ। नाच्नुअघि यहाँ दर्शन गरे राम्रो नाचिन्छ भन्ने विश्वास छ।'

त्यसपछि हामी लाग्छौं, मूर्ति संग्रहालयतिर। यहाँ विभिन्न आसनमा बसेका बुद्धका मूर्ति छन्। बाहिरी देशबाट ल्याइएका मूर्ति पनि छन्।
संग्रहालय छेवैको सिँढी ओर्लँदै बुद्धाचार्य भन्छन्, …ल स्वयम्भूनाथको एक चक्कर लगाइयो।'
हामी देख्छौं, तल विश्व शान्ति पोखरीमा एक जोडी दानपत्रमा सिक्का खसाल्ने प्रयत्न गर्दै छन्।

चिसो चिया

यो चियालाई फ्रुट, मिल्क, स्नो स्मोथ्ली र कम्बिनेसन चारथरि झोल पदार्थमा राखेर पिउन सकिन्छ। बनाना मिल्क बबल टी स्वादिलो छ

तस्बिर दीपेश श्रेष्ठ
काठमाडौंको सुन्धारास्थित सिभिल मलको सातौं तलामा एक हुल तन्नेरी छन्। कसैको हातमा पहेँलो, कसैका हातमा रातो, कसैको हातमा हरियो त कसैकोमा पर्पल कलरको ग्लास। ग्लासलाई पातलो प्लास्टिकले छोपिएको। प्लास्टिक छेडेर पाइप लगाएर चुस्दैछन् उनीहरू। बीचमै एउटाले सोध्यो, …के हो यो?'

अर्काेले जवाफ दियो, …चिसो चिया, बबल टी।'
अन्य चिसो पेय पदार्थ भन्दा फरक स्वादको बबल टीले रिफ्रेस बनाउँछ। विभिन्न स्वाद र रंगमा पाइन्छ यो। बबल टीका प्रोप्राइटर सन्जय लामा भन्छन्, …यो फन ड्रिंक हो।' सन् १९८० को दसकमा ताइवानबाट सुरु ड्रिंक्स। नेपालमा महिनादिन अघि मात्र भित्रेको। अर्का प्रोप्राइटर नावाङ लामा भन्छन्, …नेपालमा भिœयाउने हामी हौं।'
बनाना, चकलेट, स्ट्रबेरी, कोकोनट लगायत २१ थरि स्वादमा पाइन्छ। जाडोमा तातो बनाएर खान मिल्छ। पकाउने आफ्नै तरिका छ। पहिले भाँडोमा दूध, पकाएको ग्रिन टी र टापिओका राखिन्छ र बेस्मारी घोलिन्छ। अनि ग्लासमा राखिन्छ र प्लास्टिकले छोपिन्छ। त्यसपछि जहाँ लगे पनि पोखिँदैन।
यो चियालाई फ्रुट, मिल्क, स्नो स्मोथ्ली र कम्बिनेसन चारथरि झोल पदार्थमा राखेर पिउन सकिन्छ। बनाना मिल्क बबल टी स्वादिलो छ। चिया स्वादिलो बनाउन टापिओका पर्ल हालिएको हुन्छ।

एकैचोटि ३० जनासम्म अट्ने क्षमता छ यहाँ। प्याकिङ राम्रो हुने भएकाले अन्तै लगेर पनि पिउन सकिन्छ। घरमा लगेर पनि खान सकिन्छ। त्यति महँगो छैन। ५ सय मिलिलिटर टीलाई ९० देखि १ सय २० रुपैयाँसम्म पर्छ।
आकर्षक सोफामा एक्लै भन्दा परिवार र साथीभाइसँग बसेर खान रमाइलो हुन्छ। शुक्रबार र शनिबार बढी भीड लाग्छ। बबल टी हाउस बिहान १० देखि बेलुकी ८ बजेसम्म खुल्छ।

मरुभूमिको बाटोमा

…नमस्कार! यहाँलाई यति एअरलाइन्समा स्वागत छ,' सिल्की कपाल, शेेर्पाली ड्रेस, बदामे गाजलु आँखा, टमक्क मिलेको शरीर अनि मिठो मुस्कानसँगै एअर होस्टेसले यति एअरलाइन्सको भर्‍याङ चढ्दै गर्दा दुई हात जोडेर न्यानो स्वागत गरिन् हामीलाई। मन खुसीले पुलकित छ।

…लौ माथि (जोमसोम)को आकास त खुल्यो रे। घोडेपानीको खुलेपछि उडिहाल्छ।' पोखरा विमानस्थलका कर्मचारीले यसै भने। तर दुई घण्टाको कुराइपछि बल्ल जोमसोम उड्न पायौं। हजुरबा, हजुरआमा र म, तीनै जना पहिलोचोटि जहाज चढ्दै थियौं। मनमा एक किसिमको उत्साह अनि डर पनि। त्यस माथि पनि जहाज उडानको लागि खतरा क्षेेत्र मानिन्छ पोखरा–जोमसोम।

सोह्र श्राद्ध, मुक्तिनाथ दर्शन र अन्नपूर्ण सर्किट पदयात्राका लागि जानेहरुको भिड सुरु भैसकेकाले जहाजमा टिकट पाउन निकै गाह्रो थियो। हजुरबा र आमा हिँड्न सक्नुहुन्न त्यसैलेे मैल जहाजको टिकट चारतिर भनसुन गरेर बल्लबल्ल पाएको थिएँ भदौ तेस्रो साता।

बीस मिनेट उडेपछि पुगिन्छ पोखराबाट जोमसोम। जहाजले पोखरा विमानस्थल छोड्यो। मन सिरिङ्ग भो। हजुरआमा कराउनुभयो, …आबुई ˜˜˜˜˜।' अघि भर्खर देखिएका बडेमान घर सलाईको बट्टाजत्रै देखिन थाले। हेम्जाको माथि–माथि हुँदै आकासियो जहाज।

हरियाली डाँडाकाडा। झुण्ड–झुण्ड कुहिरोको मुस्लो। कुहिरोभन्दा पनि माथि जहाज। मन फुरुंग छ। केटाकेटीले नयाँ लुगा लगाएको दिनजस्तै। अनि धौलागिरी र निलगिरी हिमालबाट झरेका सेताम्मे खोली। फिँजारिएर बगेको कालीगण्डकी। अहो! कस्तो रोमान्चक प्राकृतिक संगम। जहाजबाटै भएपनि क्यामेराका लेन्स तीनैतिर सोझिए।

मनमा अनेक कुरा खेलाउँदा–खेलाउँदै २० मिनेट बितेको पत्तै भएन। जोमसोम विमानस्थल आइसकेछ। कालीगण्डकीको तीरैमा रहेछ एअरपोर्ट। हुस्सु, कुहिरो र उडानको भर नभएको विमानस्थल (कतिखेर कुहिरो लाग्ने र उडान रद्द हुने हो, ठेगान छैन)।

हरियालीले हरियो बनेको आँखा अब हरियालीविनाको उराठलाग्दो डाँडोमा ठोक्किए। जोमसोम नेपालको सबैभन्दा कम पानी पर्ने ठाउँ। त्यही भएर होला यहाँ हरियाली नभएको। हेर्दा मरुभूमि जस्तै।

गर्मीबाट एक्कासी चिसोमा पुगेकाले लुगलुग काम्छौं। टाउको दुख्न थाल्छ। चिनेजानेको कतै छैन। कहाँ बस्ने। …नयाँ ठाउँ आइएको छ। यतै एकछिन घुमौं अनि होटल खोजौंला,' हजुरबाले भन्नुभो।

जोमसोम बजार निकै सफा छ। सिमेन्टेड घर। बाटोमा ढुंगा बिछ्याइएको। मोटर गुड्न थालेपछि फोहर बन्दै गएको छ रे जोमसोम, स्थानीय बासिन्दा भन्छन्। स्याउ पाक्ने सिजन भएकाले बेच्न व्यापारी लर्कनै सडक दायाँबायाँ बसेका छन्। प्रतिकिलो ५० रुपैयाँदेखि ६० सम्म छ भाउ। …सानैमा असिनाले स्याउ झारेपछि यो वर्ष उत्पादन घटेको छ,' विगत १२ वर्षदेखि स्याउको खेलो गरिरहेका धादिङका उर्चा तामाङ भन्छन्, …गत सालहरूभन्दा यसपालि स्याउ महंगिएको छ।'

…लौ, चिया खाएर जानुस्। अगाडि पाइँदैन,' पुथाङ बजारबाट अघि बढ्दै गर्दा तीस ठाउँमा मुजा परेको अनुहार देखाउँदै प्रेमकुमारी तुलाचनले भनिन्। उनले होटल व्यवसाय गरेको दस वर्ष भैसक्यो रे। मार्फा गाउँमा छोराबुहारीसँगै बस्छिन् उनी। तर अहिले बुहारी जर्मनी गएकीले होटल चलाउन यतै आएकी। उनीसँगै किशोर साथी छिन्, शर्मिला श्रेष्ठ। घरचाहिँ वुुटवल। निकै फरासिली रहिछन् शर्मिला। चिया मात्रै पाइन्छ कि बास पनि? उनी हाँसिन् र भनिन्, …दुवै पाइन्छ।'
बास बसेकोचाहिँ कति हो नि? …खाएको एक सय पचास। बसेको प्रतिव्यक्ति पचास रुपैयाँ।' हामी त्यहीँ बस्यौं।

जोमसोममा सामान कि त पोखराबाट जहाजले ल्याउँछ। कि बेनीबाट खच्चड वा ट्रकले ल्याउँदो रेहछ। त्यसैले महंगो छ। दुध हालेको चिया खान त जहाज नै पर्खनुपर्छ। जहाजले पोखराबाट दुध ल्याएपछि होटलमा चिया पाक्छ।

बाह्र बज्यो। घरको छाना र रुखै ढालौंला गरी बतास चल्न थाल्यो। बाहिर निस्कियो कि धुलो र बतासले आँखा हेर्नै नसकिने।

मुस्ताङ स्याउका लागि नाम कहलिएको ठाउँ। बेलुकीपख जिल्ला प्रशासन कार्यालयतिर हामी लाग्यौं स्याउ बगान हेर्न। राताम्मे लठझुत बोटभरी फलेका छन् स्याउ। भरिला र रसिला। टपक्कै टिपेर खाउँजस्तो।
...................
भोलिपल्ट बिहानै निलगिरी खुलेको छ। आँखैमा टाँसिने हिमाल। सूर्यको किरणमा पहेलाम्य भएको हिमाल कति राम्रो! अघितिर निलगिरी पछिल्लोतिर धौलागिरी। बीचमा जोमसोम बजार।

हिमाल पारीको जिल्ला भनेर मनाङ र मुस्ताङ चिनिन्छ भनेर बारम्बार सामान्य ज्ञानमा घोक्थ्यौं। यहाँ आएपछि बल्ल थाहा पाइयो किन त्यसो भनिएको रहेछ भनेर। हामी त अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे, धौलागिरी, निलगिरीजस्ता आधा दर्जन हिमाललाई पछाडि पारेर अघि बढेका छौं।

मुक्तिनाथसम्मै गाडी चल्न थालेपछि दर्शनार्थी बढेका छन्। यहाँको जीवनशैलीमा समेत परिवर्तन आएको छ। सुविधा बढ्दै गएको प्रेमकुमारीले अनुभव गरेकी छन्। भन्छिन्, …मानिसको आवतजावतले मान्छे टाठाबाठा मात्रै होइन, आर्थिक अवस्थासमेत उकासिएको छ।' गाडी चल्न सुरु भएको दुई वर्ष भयो। जोमसोमबाट एकैदिनमा मुक्तिनाथ पुगेर आउन सकिन्छ। बेनीबाट सिधै मोटरबाटो चले दुुई दिनमा मुक्तिनाथ दर्शन गरेर बेनी फर्कन सकिन्छ।

आठ बजे लाग्यौं कागबेनीतिर। हिन्दु धर्मावलम्बी कागबेनीमा पितृ श्राद्ध गर्न जान्छन्। श्राद्ध मात्रै होइन त्यहाँ गएर गुरुङ समुदायको रहनसहन, रीतिरिवाज, चालचलनबारे जानकारी लिन पनि सकिन्छ। बिहान शान्त हुन्छ यहाँको वातावरण। विस्तारै घामले उकालो लाग्छ। त्यसपछि चल्न थाल्छ हावा।

…बिहानै हिँडे सजिलै पुगिन्छ। नत्र गाह्रो हुन्छ,' तुलाचनले भनेकी थिइन्। हामीले त्यसै गर्‍यौं। आठ बजे कालीगण्डकी तीरैतीर माथि लाग्यौं। जोमसोम २७ सय मिटर उचाइबाट हामी २८ सय २ मिटर माथि उक्लनुपर्छ। जम्मा १ सय २ मिटर माथि छ कागबेनी जोमसोमबाट। मोटरबाटो तेर्साेे छ।

धमिलो कालो पानी। …त्यही भएर होला यो नदीको नाम कालीगण्डकी भा'को,' हजुरआमाले अड्कल काट्नुभयो। कालो ढुंगा (शालिग्राम) पाइने विश्वको एक मात्रै ठाउँ हो– कालीगण्डकी। हजुरबाले भन्नुभयो, …भोलि फर्कंदा कालीमा ढुंगा खोज्नुपर्छ।'

बाटो–बाटोमा बेच्न राखिएका छन्– शालिग्राम ढुंगा। मूल्य पनि निकै महंगो। एक सय रुपैयाँदेखि २ लाखरुपैयँासम्मका। बढी भारतीय पर्यटकले खरिद गर्ने एक्लेभट्टीमा शालिग्राम बेच्न बसेका शेरबहादुर गुरुङले बताए।

हिँड्दै गर्दा साढे दस बज्यो। हावा चल्न सुरु भो। जिपहरू धुलो उडाउँदै हुँइकिएका छन् आफ्नै रफ्तारमा। बाटोमा हिँड्ने हामी तीन जना मात्रै। गाडी चलेदेखि हिँडेर मुक्तिनाथ जानेहरू घटेका छन् रे। गुरुङ भन्छन्, …गाडी चलेदेखि बीचबाटोमा हुने व्यापार व्यवसाय पनि घटेको छ।'

गाडीमा हुँइकिनेहरू झ्यालबाट मुन्टो निकाली–निकाली हामीलाई नै हेर्थे। उनीहरूले सोचे होलान्– कस्तो मख्खीचुस। गाडी चल्दा पनि बुढाबुढीलाई हिँडाएर लैजाने। तर, हजुरबाले भन्नुभएको थियो, …जिपमा गए केही हेर्न पाइँदैैन। हिँडेरै जाने।'

एकपाखे घाम चरक्क चर्केको छ। बिहान ११ बजे पुगियो एक्ले भट्टीमा। यहीँबाट कागबेनी र मुक्तिनाथ जाने बाटो छुट्टिन्छ। बायाँ लागे कागबेनी र दायाँ उक्लिए मुक्तिनाथ। कागबनीको मनोरम स्याउ बगान र फापरको बारी हेर्न बायाँ लाग्नु रमाइलो हुन्छ।

हजुरबा र आमाको एकछाकी। फलफूलबाहेक अरू खान नहुने। स्याउ बगानमा आएर हामीले त्यही खायौं। हजुरबाको कपाल खौरियौं कालीको तीरमा बसेर। हिमनदी भएकाले पानी निकै चिसो थियो। फटाफाट हिँड्ने मान्छेलाई जोमसोमबाट कागबेनी पुग्न २ घण्टा लाग्छ रे। तर हामीलाई चार घण्टा लाग्यो।

कागबेनीमा भनेजस्तो होटल–लज रहेछन्। पैसा तिर्न नसक्नेलाई आश्रम पनि छ। आश्रममा खान–बस्न सित्तै पाइन्छ। होटलमा तातो, चिसो, एटेच बाथ भएको जस्तो कोठा लिए पनि, रोजाइ आफ्नै। आफै पकाएर खाने हो भने भाँडा पनि पाइन्छ।

खानाको एक सय तीस र बास बसेको २ सय रुपैयाँ। हामी बस्यौं, मोनालिसा होटलमा। साहुनी तेन्जिङ गुरुङ। उनैले दिइन् खाना पकाउने भाँडा, चुह्लो र चामल। हजुरबा र आमा थाक्नुभएकाले मैले खाना पकाएँ। काठमाडौंको पाँचतारे होटलमा नपाइने खानाको मेनु यहाँ पाइन्छ रे तेन्जिङले भनेकी।

कागबेनी, कालीगण्डकी र कृष्णगण्डकीको संगमस्थल। यहाँ श्राद्ध गरे पितृले यो जुनीबाट मोक्ष पाउँछन् भन्ने जनविश्वास छ। विशेष गरी यहाँ सोह्र श्राद्ध, भाइटिकाको औंसी, राम नवमी र अक्षय तृतीयका बेला घुइँचो लाग्छ।
..................
पर्सिपल्ट बिहानै हामी लाग्यौं कागबेनी दोभानतिर। बाहुन जति पनि पाइने रहेछ श्राद्ध गराउन। १८ वर्षदेखि त्रिवेणीधाम नवलपरासीमा ब्राह्मणको काम गर्दै आएका चक्रपाणि रेग्मीका अनुसार कागभूषण नामको चराले मोक्षप्राप्तिका लागि शिवजीसँग तपस्या गरेका थिए। शिवजीले खुसी भएर वर दिए र भने, …निलगिरी पहाडमा गएर मुक्ति दिने नारायणको तपस्या गर। उनैले मुक्ति दिनेछन्।' नारायणको तपस्या गरे कागभूषणले र वरदान पाए– यहाँ आएर श्राद्ध गरे पितृहरू मोक्ष होऊन्। त्यसै बेलादेखि कागबेनीमा श्राद्ध गर्न थालिएको विश्वास गरिन्छ।
.............
जाडो लागिसकेको छैन। जाडो याममा त यहाँ ढपक्कै ढाक्छ रे हिउँले। बाहिर निस्कनै गाह्रो हुन्छ रे। श्री जनशक्ति माध्यमिक विद्यालय यहाँको एक मात्र मावि। तीन गाविसका विद्यार्थी अध्ययन गर्ने विद्यालय। जम्मा एक सय ६ जना विद्यार्थी। शिक्षक १७ जना। सरकारको महŒवाकांक्षी योजना प्रतिविद्यार्थी एक ल्यापटप यसै विद्यालयमा पहिलोचोटि सुरु भएको थियो। विद्यार्थी ल्यापटपमा खरर पढ्छन् यहाँ।

एक घण्टा उकालो उक्लिनुपर्छ कागबेनीबाट मुक्तिनाथ जान। देख्दा नजिकै तर हिँडेपछि सास्ती। मोटरबाटोमा ट्र्याक्टर बिग्रेर जाम भएको छ। चिसो सिरेटो फेरि चल्न थाल्यो। कागबेनीबाट चार घण्टामा पुगिन्छ मुक्तिनाथ। हामीलाई भने छ घण्टा।
हामी गफिँदै बाटो नाप्दैछौं। कहिल्यै नदेखेका उराठलाग्दा डाँडाकाडा। माथि उकालिँदै जाँदा मुटुको धड्कन बढ्छ। हजुरबाआमालाई उचाइ लाग्ला भनेर म लसुनको पोटी छोडाउन थालेँ।

बेलुकी पुगियो रानीपौवा। पर्यटकीय क्षेत्र भएकाले खानबस्न खासै गाह्रो रहेनछ। खाएको १ सय ५० र सुतेको प्रतिव्यक्ति ५० रुपैयाँ तिर्छौं हामी। सुत्न ओछ्यान सफासुग्घर भने रहेनछ।

मुक्तिनाथ तीन हजार आठ सय २ मिटर उचाइमा छ। हामीलाई लेक लागेन। त्यहाँको पानी सम्भि्कनेबित्तिकै छुन मन नलाग्ने। एकदमै चिसो। घाम नलाग्दै नुहाए केही हुँदैन, हामीलाई बाटोमा हिँड्ने हौसला दिन्थे।

मुक्तिनाथका एक सय आठ धारोमा नुहाउन मानिसको चहलपहल छ। सितिमिति मान्छेले लुगा खोलेर नुहाउने हिम्मत गर्दा रहेनछन्। तैपनि मुटु दह्रो बनाएर नुहायौं। धारामा नुहाएर मन्दिरअघि रहेको पापकुण्ड र धर्मकुण्ड पार गर्नुपर्दाे रहेछ। पापकुण्ड पार गरे अहिलेसम्म गरेको पाप काटिन्छ र धर्मकुण्ड पार गरे धर्म कमाइन्छ भन्ने विश्वास रहेको पुजारी कृष्णप्रसाद सुवेदीले जानकारी दिए।

बिहानै नुहाएर लागियो जोमसोम। त्यहाँबाट गाडीमा जाने निर्णय गर्‍यौं हामीले। गाडीमा १ सय पचास रुपैयाँ लाग्छ जोमसोमसम्म आएको। सिट भरिनेबित्तिकै गाडी छुट्छ। मुस्ताङ जिप व्यवसायी समितिले २८ वटा गाडी चलाएको छ।

यो वर्ष भारतीय पर्यटक बढेकाले मोटरसाइकलको पनि राम्रै व्यवसाय बढेको रहेछ। जिप पार्किङदेखि मुक्तिनाथसम्म जान मोटरसाइकल तयारी अवस्थामा हुन्छन्। आउन र जान तीन सय रुपैयाँ बुझाए पुग्छ।

बिहान ११ बजे जोमसोम झर्छौं। भोलि मात्रै जहाजको टिकट। उडान हुने नहुने कुनै टुंगो हुँदैन। जहाज नआए मोटरबाटो समात्नुको विकल्प छैन।

बेलुकीपख सिमसिम पानी पर्दै छ। हजुरबाले भन्नुभो, …राति पानी परे भोलिपल्ट त कुहिरो लाग्छ नि।' मन डरायो। भोलि बिहान कुहिरो लागे त जहाज आउँदैन।

नभन्दै भोलिपल्ट बिहानै हेरेको त कुहिरो टसको मस भएर बसेको छ जोमसोमलाई ढपक्कै छोपेर। गिद्धबाट आफ्नो चल्लालाई बचाउन कुखुरीले चल्ला छोपेजस्तै।

पहिलो उडान हुने समय भो। बिहानको साढे छ। बारम्बार यति एअरको अफिसमा जान्थे र सोध्थे, …आज जहाज आउँछ त?' हामी मात्रै होइन भारतीय र नेपाली गरेर लगभग तीन सय यात्रु वरपर घुमिरहन्थे। जहाजको पर्खाइमा पाइला नाप्दैछन्। …लौ जहाज आउनै लाग्यो रे,' सुन्नेबित्तिकै एअरपोर्टतिर मान्छे झुम्मिन्थे र एकछिनमा खिन्न अनुहार लिएर थच्किन्थे।

लौ टावरले पोखराबाट जहाज उडेको संकेत दियो। फेरि मानिस झोली–तुम्बा बोकेर कुद्छन्। मार्फामाथिको आकासतिरै छ आँखा — जहाज आउने आसामा। …बिहानको १० बजिसक्यो, पहिलो उडान त भएको छैन। चौथो उडानको त सम्भावना नै छैन,' यति एअरका कर्मचारीले भने। त्यहाँ मौसम खुलेपनि ११ बजेपछि हावा चल्ने भएकाले उडान हुँदैन। जहाज नआउने पक्का भयो। भोलि आउने पनि पक्का छैन। अब के गर्ने? पर्‍यो फसाद! गाडीबाट म्याग्दी हुँदै जाने निर्णय गरियो।

चारदिन अघि दुई हात जोडेर यति एअरमा गरेको नमस्कारको झझल्कोले बाँकी यात्राभरि मेरो मन बल्झाइरह्यो। …स्वागत छ मुस्ताङ यातायातमा' भनेर अब कोही आउने छैन।

मौरी पालेर चार करोड

व्यावसायिक मौरी पालक मात्र होइन उनलाई अहिले नेपालमा पहिलो मौरी चराउने किसान भनेर पनि चिनिन्छ
काठमाडौं कालिमाटीस्थित जनप्रभात स्कुलमा १० कक्षामा पढ्दै थिए पवन सत्याल। एकदिन क्लास टिचरले सबै विद्यार्थीलाई सोधे, …पढेर के बन्ने लक्ष्य लिएका छौ?'

डाक्टर, इन्जिनियर, पाइलट, शिक्षक, नर्स। कक्षाकोठामा भएका विद्यार्थीले आफूले जाने र आएजतिका उद्देश्य बताए। तर पवनले न डाक्टर बन्ने लक्ष्य भएको बताए न त पाइलट वा शिक्षक नै। बेन्चबाट जुरुक्क उठे। र, भने, …सर म सफल कृषक बन्छु।'
यो कुरा सुनेर सर अचम्ममा परे। …पढेर पनि कोही कृषक बन्छन्?' सरले उल्टो झपारे, …पढेर त ठूलो मान्छे बन्नुपर्छ।'
सत्यालको कुरा सुनेर कक्षा हाँसोले गुन्जायमान भयो। उनी रातोपिरो भए। सबैले हेरेर गिज्याएको भान भयो। भित्रभित्रै मुर्मुरिए। र, सफल कृषक भएरै छाड्ने अठोट लिए उनले।
नेपालमा कृषकलाई किन हेपेको होला? उनलाई दिमागभरि सरको भनाइ र साथीहरूको हाँसो दिमागमा आइरह्यो। आखिर किसान बन्छु भन्दा किन उडाएका होलान्! ३० वर्षअघिको कुरा उनी सम्झन्छन्, …कृषक बन्छु भन्दा सबैले पंगु बनाए। तर मनमा राम्रो मौरीपालक कृषक बन्छु भन्ने थियो।'
आफ्नो इच्छा र इखले एसएलसी सकिनेबित्तिकै उनी मौरीपालनमा लागे। २०३५/३६ सालतिर व्यावसायिक मौरीपालन सुरु गरे। एसएलसी पास भएपछि कोही साथीले विदेश जाने तयारी गरे, कोही साइन्स लिएर डाक्टर, इन्जिनियर बन्ने धुनमा लागे। उनी भने जंगल–जंगल मौरी खोज्न थाले। …जता गए पनि मौरी पो पाइन्छ कि भन्ने लाग्थ्यो,' उनी भन्छन्, …रुख र भीर पखेरा चाहर्दै हिँड्थेँ।'
त्यतिबेला परिवारसँगै बाँसबारी बस्थे उनी। बुबाले छोरालाई सरकारी जागिर खुवाउन राम्रो कलेज पनि भर्ना गरिदिए। तर उनी कहिलेकाहीँ मात्रै कलेज जान्थे। परीक्षा दिन्थे। पढाइमा खासै रुचि राख्दैनथे। तैपनि स्नातकसम्म अध्ययन गरे। बुबा सधैं भन्नुहुन्थ्यो, …नचाहिने किराको पछि लाग्छ। पढेर नखाने भो। छोरा बिग्रियो।'
काठमाडौंमा उसबेला अहिलेजस्तो भीडभाड थिएन। चक्रपथ बाहिर त पूरै जंगलैजंगल। त्यसैले बिहान होस् या दिउसो वा बेलुकी सत्याल वन चाहर्थे। कतै मौरी भुनुनु गरेको सुन्यो कि त्यसको पछि लाग्थे। मौरी नबसुन्जेल पछि लागिरहन्थे र बसेको ठाउँ पत्ता लगाएर मात्र घर फर्कन्थे। भोलिपल्ट मौरी थाप्न जान्थे। कतिचोटि त बाँसबारीको मान्छे मौरीको पछि लागेर शिवपुरी पुगेका थिए। …पढ्नतिर ध्यान भन्दा आफ्नो कामप्रति नै झुकाव बढ्न थाल्यो,' आकाशमा मौरी हेर्दै हिँड्दा कतिपटक ठेस लागेर पछारिएको कहानी सुनाउँदै सत्याल भन्छन्, …कतै मौरी देख्यो कि घरमा ल्याएर पालौं पालौं लाग्थ्यो।'
३० वर्षअघि नेपालमा व्यावसायिक मौरीपालक कृषक थिएनन्। महका सोखिनले मात्रै घरमा घार बनाएर मौरी पाल्थे। …मौरी पालेर राम्रो आम्दानी हुन्छ भन्ने थाहै थिएन,' मौरी पाल्नुको उद्देश्य स्पष्ट पार्छन् उनी, …व्यावसायिक मौरीपालन सुरु गर्न नै दुःख गरेको हुँ।'
त्यसो त व्यवसाय गर्न मन मात्रै भएर भएन। सँगै धन पनि चाहियो। सत्यालसँग सुरुमा भनेजति धन थिएन। घरमा मागौं भने गाली खाइने। काम नलाग्ने किराको पछि नलाग भनेर बुबाको करकसो सुन्नुपर्ने।
स्कुल पढ्दा खाजा खान दिएको पैसा जम्मा गर्दागर्दै उनीसँग ५ सय रुपैयाँजति भएको थियो। यसमध्ये ४ सयबाट २ वटा घार किने। उक्त घारमा वनबाट मौरी ल्याएर पाले। भन्छन्, …घार किनेको कति दिनसम्म त मौरी नभेटाएर खाली बसे। पछि वनबाट मौरी ल्याएर हाले।'
उनले घरमा मौरी पालेको देखेपछि वरपरका छिमेकीले पनि पाल्ने मन गरे। र उनीसँग घार किने। उनले ८ सयमा दुइटै घार बेचिदिए। र, उनले चाहिँ ८ सयमा ४ घार मौरी किने। भन्छन्, …४ सयले २ घार किने, ८ सयले ४ वटा, १६ सयले ८ वटा घार। यही अनुपातमा मौरीको संख्या बढाउँदै लगेँ।'
घरमा मौरी राख्दा बाबुको कचकच निकै सहनुपरेको याद उनलाई अझै ताजा छ। उनी भन्छन्, …तैंले गरिखाँदैनस् भनेर सधैंजसो गाली खानुपर्थ्याे।' गाली गरे पनि उनी त्यसलाई त्यति धेरै महŒव दिँदैनथे। कारण एउटै थियो, आफ्नो उद्देश्य पूरा गरिछाड्ने। सबैलाई मौरी पालेर पनि कमाइ गर्न सकिन्छ। विदेश जानु पर्दैन भन्ने सिकाउनु। त्यसैले उनले मौरीपालनलाई निरन्तरता दिए। भन्छन्, …म सही बाटोमा लागेको छु भन्ने थियो। जसले जे भने पनि म आफ्नो व्यवसाय छाड्नेवाला थिइनँ।'
घारको संख्या बढाउँदै लगे तर त्यसलाई राख्ने ठाउँको समस्या र घरमा किचकिच भने उत्तिकै थियो। भन्छन्, …बीस वर्ष घरमै जसोतसो पालेँ। मौरीको घार संख्या बढ्दै गएपछि बुढानिलकण्ठमा सारेँ।' बुढानिलकण्ठ सरेको १० वर्ष भयो।
...
२ घारबाट मौरी पाल्न सुरु गरेका सत्यालसँग अहिले मेलिफेरी जातको २ सय घार मौरी छ। मौरी पालेको झन्डै बीस वर्ष त उनलाई परिवार र अरूलाई व्यवसायबारे बुझाउँदैमा ठिक्क भयो। पैसा पनि त्यति धेरै कमाएनन्। …पहिले पैसा कमाएन भन्नेहरू अहिले प्रशंसा गर्न थालेका छन्,' उनी सफलताको कथा सुनाउँदै भन्छन्, …पैसा कमाउन विदेश होइन स्वदेशमै पनि सकिन्छ।'
मौरीले राम्रो आम्दानी दिन थालेकोचाहिँ १० वर्ष भयो। त्योभन्दा अघि नाफा थिएन। मौरीलाई नै स्याहारसुसार गर्दै ठिक्क थियो। गार्डेन अपियरी नामको फाम खोलेर उनले व्यावसायिक मौरी सुरु गरेका छन्। २ सय घार मौरीबाट मासिक १० लाख कारोबार गर्ने उनी बताउँछन्।
अहिले उनले उत्पादन गरेको मह काठमाडौंमा मात्र खपत हुन्छ। नेपालभर र विदेशमा समेत महको माग धेरै भएको उनी बताउँछन्। …माग छ तर अझै उत्पादन गर्न सकिएको छैन,' उनले भने, …प्रतिकेजी ३ सय रुपैयाँमा बिक्री हुन्छ।' एक घार मौरीले वर्षमा ६० किलो मह उत्पादन गर्ने उनले बताए।
व्यावसायिक मौरीपालक मात्रै होइन उनलाई अहिले नेपालमा पहिलो मौरी चराउने किसान भनेर पनि चिनिन्छि। उनी तराई र पहाडका विभिन्न जिल्लामा मौरी चराउन लिएर जान्छन्। अहिले डेढसय घार मौरी चराउँदै उनले दाङ पुर्‍याएका छन्। एकचोटि चराउन लैजाँदा चार लाख रुपैयाँ खर्च हुन्छ। असोजदेखि बर्खा नलागुन्जेल मौरी चराइन्छ। भन्छन्, …मौरीको घारलाई ट्रकमा हालेर लगिन्छ। अनि जहाँ फूल हुन्छ, त्यहाँ लगेर चराइन्छ।'
यसरी मौरी चराउन जाँदा कति ठाउँमा त्यहाँका किसानले विरोध गरेको उनी सम्झन्छन्। यस्तै ३/४ वर्ष अघिको कुरा। चितवनको शुक्रनगरमा तोरी फुलेको मौसम थियो। काठमाडौंबाट मौरी चराउन त्यहाँ लगे।
मौरी चराउन छोडेर उनी काठमाडौं आउँदै थिए। बाटैमा फोन आयो, …स्थानीयवासीले विरोध गरेर मौरी हटाउन दबाब दिएका छन्।' गाउँलेले भनेछन्, …यसरी मौरी ल्याएर छोड्दा बाली बिग्रन्छ। नत्र सबै मारिदिन्छौं।'
बीचबाटोबाटै फेरि चितवन हानिए उनी। पुगेर त्यहाँका किसानलाई मौरीले बालीलाई हानी होइन फाइदा पुर्‍याउँछ भनेर बुझाएपछि चराउन दिएछन्। …मौरीले फूल फुल्ने मौसममा परागसेचनमा मद्दत पुर्‍याउँछ। झन् उत्पादन बढाउँछ,' हाँस्दै भन्छन्, …अहिले त्यो गाउँ मौरीपालन पकेट क्षेत्र भएको छ।'
फूलअनुसारको स्वादमा मह उत्पादन गर्ने उनले ५ किसिमको मह उत्पादन गर्दै आएका छन्। फापर, तोरी, च्युरी, रुदिलो र जामुनोको स्वादमा मह बेच्दै आएका छन्। ३० वर्षसम्म मौरीको स्याहारसुसार गर्दै आएका सत्यालले मौरीलाई निकै नजिकबाट बुझेका छन्। कस्तो मौरीले राम्रो मह उत्पादन गर्छ, कस्तो खराब हुन्छ, के खान दिनुहुन्छ, के हुन्न? उनी भन्छन्, …मौरीको वंश सुधार गर्दै लगे राम्रो मह उत्पादन हुन्छ।'
मौरी पालनसम्बन्धी उनले न कतै तालिम लिएका छन् न त कतै अध्ययन नै। आफैंले काम गर्दागर्दै व्यावहारिक ज्ञान पाए। भन्छन्, …१० दिन भारतमा गएर तालिम लिएँ। अरू आफैंले काम गर्दै जाँदा सिकेँ।'
...
मौरीपालनसँगै उनले घार उत्पादन र खरायो पालन पनि सुरु गरेका छन्। व्यावसायिक मौरी पाल्नेहरू बढ्न थालेपछि घारको खपत बढेको उनले बताए। एउटा घारलाई २२ सय पर्छ। यदि मौरीसहित किन्ने हो भनेचाहिँ ६ हजार रुपैयाँ पर्ने उनले बताए।
यसैगरी खरायो व्यवसाय गरेको दुई वर्ष भयो। काठमाडौंमा स्वस्थ मासु पाउन छाडेपछि खरायो पालन सुरु गरेको उनले खुलाए। …खसी, बुंगुर, राँगा, कुखुराको मासु त्यति स्वस्थकर हुँदैन,' उनी भन्छन्, …कुखुरामा बर्ड, बंगुरमा स्वाइन फ्लु डर लगायत रोगको डर हुन्छ। खरायोमा हुन्न।' उनका अनुसार खरायोको मासुमा बोसो कम, कोलस्ट्रोल कम, प्रोटिन बढी र मुटुको रोगीले समेत खान हुन्छ।
लगभग ४ सय खरायो पालेका उनले हप्तामा एक चोटि मात्र मासु बिक्री गर्छन्। उत्पादन कम र माग धेरै भएकाले एक चोटि मात्रै बेच्नुपरेको गुनासो उनको छ।
मौरी र खरायो व्यवसाय गरेपछि २० जना प्रत्यक्षतः रोजगार भएका छन्। स्नातक तह पूरा गरेका सत्याल विदेशभन्दा यहीँ नै बढी आम्दानी भएको बताउँछन्। उनको भनाइमा उनीसँग अहिले चार करोडको सम्पत्ति छ। …विदेशमा गएर पसिना बगाउनुभन्दा आफ्नै देशमा बगाउनु राम्रो,' सत्याल भन्छन्, …साहस बटुलेर काम सुरु गर्नुपर्छ, विदेश गइरहनु पर्दैन।'

सुन्ने किताब

प्लस टु, स्नातक र स्नातकोत्तर तहको पाठ्यपुस्तक, गेस पेपर र नोटलाई अडियो बुक बनाइँदै

राष्ट्रिय अपांग पुनर्स्थापना समाजको कार्यालयका कम्प्युटर साइबर ट्रेनिङ सेन्टर संयोजक सागर प्रसाईं फेसबुक चलाउँदै थिए। फेसबुकलाई माध्यम बनाएर थुप्रै समूहले उनको वालमा सहयोगको याचना गरे। कोहीले रगत चाहियो, कोही बाढीमा परे, कोही पैसा जुटाउन नसकेर अस्पतालमा अलपत्र परे, सहयोग गर्नुपर्‍यो भन्दै उनको वालमा थुप्रैले पोस्ट गरे।
त्यतिमात्र होइन हाइटीमा लागेको झाडापखाला नियन्त्रणका लागि होस् या जापानमा गएको शक्तिशाली भूकम्प वा लिबियामा भएको आन्दोलन नै किन नहोस्, फेसबुक वालमा लेखिएको सूचनाले निकै सहयोग जुटेको प्रसाईंलाई थाहा थियो।
यसो हो भने नेपालमा रहेका दृष्टिविहीनका लागि अडियो बुक तयार पार्न पनि फेसबुक उपयोग किन नगर्ने? प्रसाईंले साउन ३ मा लेट्स बिल्ड अडियो बुक्स फर भिजुअली इम्पेयर्ड पिपल नामको समूह खोले। र, सहयोगका लागि वालमा लेखे–
हामी सबैलाई थाहै भएको कुरा हो, नेपालमा दृष्टिविहीन विद्यार्थीको अवस्था निकै दयनीय छ। पढ्नका लागि ब्रेलमा किताब उपलब्ध छैनन्। साथीभाइ वा परिवारका सदस्यलाई किताब पढ्न लगाएको भरमा परीक्षा दिन बाध्य छन् उनीहरू। त्यसैले दृष्टिविहीन विद्यार्थीका लागि स्नातक तहमा पढाइ हुने विषयको अडियो बुक बनाउने हाम्रो योजना छ। सुरुमा धेरैले पढ्ने केही किताब, नोट, गेसपेपरको अडियो बुक तयार गरेर निशुल्क वितरण गर्दैछौं। पछि सबै तहका पुस्तकलाई अडियो बुक बनाएर बाँडिनेछ। तपाईं पनि अडियो बुक तयार गरेर दृष्टिविहीनका लागि सहयोग गर्न सक्नुहुनेछ।
समूह खोलेर वालमा सूचना पोस्ट गरेको १ घन्टा बित्न नपाउँदै १० जनाभन्दा बढीले सहयोगको प्रतिबद्धता जनाए। प्रसाईं भन्छन्, …सहयोग गर्छु। प्रस्ताव राम्रो छ भनेर समूह मनपराउने दिनकै बढे।' २३ दिनमा ५ सय ३० जनाभन्दा बढी मानिसले समूहलाई लाइक गरेका छन्।
…दृष्टिविहीनका लागि श्रव्य किताब बनाउँ' भन्ने समाजको कार्यक्रम अन्तर्गत सुरु गरिएको यो अभियानमा फेसबुकमार्फत १ सयभन्दा बढी स्वयंसेवक पुनर्स्थापना समाजको कार्यालय आइसकेका छन्। …जनशक्ति खोजेर स्टुडियोमा गएर रेकर्ड गर्न हामीसँग यथेष्ट पैसा थिएन,' प्रसाईं भन्छन्, …निशुल्क सहयोगका लागि फेसबुक प्रयोग गर्‍यौं।'
यसरी अडियो बुक तयार गर्ने समाज पहिलो होइन। अरू संस्थाले स्कुल लेभल र उपन्यासलाई अडियो बुकमा उतारेका छन्। तर कलेजस्तरको किताबलाई डिजिटलाइज्ड गर्दैछ समाज। दृष्टिविहीनले पनि सुनेर किताब पढ्न सकून् भनेर कार्यक्रम सुरु गरिएको प्रसाईं बताउँछन्। भन्छन्, …किताब नपाएर कति दृष्टिविहीन बीचमै पढाइ छोड्न बाध्य थिए। अब सुनेर पढ्दा राहत मिल्छ।'
यो कार्यक्रम सुरु गर्दा किताब किन्ने पैसा जुटाउन पनि हम्मेहम्मे परेको थियो। तर समाजका केही साथी मिलेर ६ हजार रुपैयाँ जम्मा गरेर काम सुरु भयो। ६ हजार रुपैयाँले ७० वटा किताब किनेको र त्यसैलाई अडियो फर्म्याटमा ढालिएको प्रसाईं बताउँछन्।
दृष्टिविहीनले अरूले जस्तै किताब पढ्न सक्दैनन्। उनीहरूले पढ्ने ब्रेल किताब छपाउनदेखि किन्नसमेत महँगो पर्छ। त्यसैले सबै किताब ब्रेलमा नछापिएको हो। प्रसाईं भन्छन् …अहिले ८३ वटा किताबलाई अडियो फर्म्याटमा लगिसकिएको छ।' प्लस टु, स्नातक र स्नातकोत्तर तहको गेस पेपर, किताब र नोटलाई अडियोमा ढालिएको जानकारी प्रसाईंले दिए।
मानविकी र शिक्षाशास्त्र संकायमा पढाइ हुने किताबको मात्र अडियो बुक बनाइएको छ। अरू संकाय दृष्टिविहीन विद्यार्थी नभएकाले यी दुई संकायको मात्र अडियो बुक तयार गरिएको प्रसाईं बताउँछन्।
कार्यालयका जागिरेदेखि विद्यार्थी, कलेजका प्रोफेसरसम्म सहयोग गर्न आएको उनले बताए। किताब पढ्दा बोली प्रष्ट, शब्दको सही उच्चारण र मिठो भए पुग्छ। प्रसाईं भन्छन्, …सेवा गर्छु भनेर आउनेलाई रेकर्ड गर्ने तरिका, बोल्ने तरिकाबारे सिकाउँछौं।' सहयोगका लागि समाजको कार्यालय, अनामनगरमा सम्पर्क गर्न सकिनेछ।
यसरी रेकर्ड गर्दा किताबको शीर्षक, लेखक, पन्ना, कुन विषय, कमा, पूर्णविराम उद्धरणलगायत सबै संकेत भन्नुपर्छ। यसले सुन्नेले सही अर्थ लगाएर बु‰न सक्छन्।
बिएस्सी नर्सिङ सकेर स्वयंसेवीका रूपमा काम गर्न आएकी अनुराधा ज्ञवालीले भनिन्, …आफ्नो तर्फबाट अरूलाई निस्वार्थ सहयोग गर्न पाउँदा खुसी लागेको छ।' उनले शिक्षा संकायको एउटा पुस्तक रेकर्ड गरिरहेकी छन्। उनका अनुसार २ सय पेजको किताबलाई रेकर्ड गर्न लगभग २ महिना लाग्छ।
अहिले कलेज लेभलको किताब मात्र रेकर्ड गरेको समाजले अब मासिक पत्रिका, उपन्यास पनि रेकर्ड गर्ने बताएको छ।
अहिले रेकर्ड गरिएका किताबमध्ये नेपाली भाषाको भन्दा अंग्रेजी किताबलाई बढी महŒव दिइएको छ। …अंग्रेजीको जमाना छ। त्यसैले अलि बढी प्राथमिकतामा राखेर किताब रेकर्ड गर्दैछौं,' प्रसाईंले भने। समाज नेपाल नेत्रहिन संघ कास्की, विभिन्न ठाउँका पुस्तकालय र राष्ट्रिय दृष्टिविहीन मिलेर शिक्षक सेवा आयोग, लोकसेवा आयोगको अडियो किताब बनाउने तयारी चल्दैछ। यसले गर्दा दृष्टिविहीन पनि सरकारी काममा प्रवेश गर्न सहयोग पुग्नेछ।
के हो अडियो पुस्तक
किताबमा लेखेका कुरा पढेर कम्प्युटर, सिडी, क्यासेट, मोबाइल वा अन्य कुनै डिजिटल माध्यममा रेकर्ड गरेर सुन्न सकिने गरी बनाइएको अडियो फाइललाई अडियो पुस्तक भनिन्छ। यसले दृष्टिविहीनले आफूलाई चाहिने किताब सुनेर पढ्न सक्छन्।
कसरी सहयोेग गर्ने
यदि तपार्इं अरूका लागि साँच्चै केही गर्न चाहनुहुन्छ र तपार्इंको घरमा कम्प्युटर छ भने त्यहाँ अडियो रेकर्ड गर्न सकिने कसुल एडिट वा अडब अडिसन नामको सफ्टवेयर माइक्रोफोनको सहायताले रेकर्ड गर्न सकिन्छ। तपार्इंले कमसेकम आधा वा एउटा सिँगै पुस्तक पढेर शिक्षाबाट बन्चित हुन लागेका दृष्टिविहीनलाई सहयोग गर्न सक्नुहुनेछ।

दामी दामन

नौबिसेबाट बस त्रिभुवन राजपथ लाग्यो। पृथ्वी राजमार्ग नबन्दासम्म निकै चहलपहल हुने यो राजपथ अहिले सुनसान रहेछ। एकाध ट्रक र मोटरसाइकलबाहेक अरु सवारीसाधन केही नचल्ने।
के बिधि तिखा हुन् घुम्ती। एकसरो गाडी मोड्न पनि नपुग्ने। कहिले दायाँ कोल्टने कहिले बायाँ। कोल्टाइसँगै एउटा लोकगीत सम्झन्छु :
घुम्तीनिर सोल्टिनी मिनीबस कोल्टिनी
म त, जता माया उतै ढल्किनी
बसमा सोल्टिनी थिइनन् न त उतैतिर म ढल्किएको नै थिएँ। सबैभन्दा पछाडीको सिटमा बसेको म झ्यालतिर चाहिँ ढल्किरहन्थेँ।
घुम्ती नै घुम्ती। धेरै घुम्ती भएकोले होला यो राजमार्गको कतिपय ठाउँको नाम सातघुम्ती, नौ घुम्ती वा बाह्र घुम्ती राखिएको!
धादिङको तसर्पु गाउँ हुँदै बस तरपाय तरपाय उकालो लाग्दै छ। नौविसेबाट उकालो लाग्दा निकै माथि देखिएका पारीपारीका जीवनपुर, छत्रेदेउरालीका डाँडा हामीसँगै समानान्तर भए अनि तल परे। अझै उकालो लाग्दै छौं हामी।
...
दामनका पर्यटनकर्मी र पत्रकार सहितको एक जम्बो टोली काठमाडौंको उखरमाउलो गर्मी छल्न दामन निस्केका। मध्य बसन्त ऋतु भएकाले होला कतै हरियाली, कतै उजाड डाँडो, कतै बारीमा मकै रोप्दै हल गोरु त कतै खेतमा एकोहोरो मकै गोडिरहेका किसान। गाउँले परिवेश र जीवनको सही दृश्य देखिने।
काठमाडौंको धूलो, धूवाँ, हल्लाखल्ला, व्यस्त दैनिकबाट टाढा भएपछि यस्ता दृश्यले नोष्टिाल्जिक बनाइदिन्छ। हलगोरु बारीमा देखेपछि म एकैछिन गाउँ सम्झन्छु। मकै छर्दा तारे गोरु नहिँडेर डाम बस्नेगरि पिटेको सम्झन्छु।
नागबेली बाटो, उत्तरतिर सेता हिमाल, तरेली परेका पहाड, मिलेका खेत र बारीका गह्राहरूले यो बाटो हिँड्ने वा गाडीमा दौडने जोकोहीलाई मुग्ध बनाउँछ। अझ बसन्त ऋुतुमा पुरानो पात झारेर नयाँ पात फेरेका हरिया रुखले आँखा शान्त र शितल बनाउँछ। हुन त सधैं यहि बसेर खन्ने र खोस्रनेलाई यस्ता दृश्यले दिक्क पनि बनाउन सक्छ।
समुद्री सतहबाट लगभग २ हजार मिटरमा उक्लँदै छौं हामी। टिस्टुङबाट पालुङ छिर्ने नाका। सल्लाघारीको चिसो बतास गाडीमा छिर्दैछ। अघिसम्म गर्मीले उकुसमुकुस भएका हामी, शितल महसुस गर्दैछौं। प्राकृतिक एसी। ठिक्क चिसो।
तपाईं पनि गर्मी छल्न चाहनुहुन्छ? टिस्टुङ, पालुङ वा दामन रोज्नुहोस्।
हामी पालुङ बजार छिर्दैछौं। पालुङ खोला तरेपछि बजार लाग्छ। कस्तो अचम्म, खोला वरी पालुङ गाविस, दामन गाविसमा चाहिँ पालुङ बजार!
दामन र पालुङ साच्चै राम्रो छ। हरियाली, शान्त र सफा। चारैतिर हरिया पहाडले घेरेको उपत्यका। बाहै्रकाल चिसो हुने। सबैजसो जातजातिको बसोबास रहेको यो ठाउँ त्रिभुवन राजपथ व्यस्त भएको बेला खाजा र खानको लागि प्रख्यात थियो। तर, अहिले सुनसान छ। बजार मौन छ।
यहाँको मौसम पनि अचम्मैको छ। एकैछिनमा घाम लाग्ने। एकैछिनमा बादल लाग्ने र पानी दर्कने। हामी पालुङ पुग्दा चरक्क चर्केको घामलाई एकै छिनमा बादल आएर छेक्यो। र, मडारिन थाल्यो। मैले सुनको थिएँ लन्डनका युवती र मौसमको भर हुन्न। पालुङमा पनि यस्तै लाग्यो। यहाँका युवतीको भर छ की छैन थाहा छैन तर, मौसमको चाहिँ भर नहुने रैछ। अदलबदल भइरहने।
नगदे बाली हुने ठाउँ यो। त्यसैले बाह्रैमास आलु, मकै, तोरी र मुला खेती गरिन्छ यहाँ। अहिले आलु गोड्ने बेला भएको छ। कतै फुल खेलेका आलुका ड्याङ कतै आलु गोडिरेहका किसान। मैले सहकर्मी रामचन्द्र भट्टलाई सोधेँ, …आलु फुलेपछि के फल्छ?' उनले हाँस्दै भने, …त्यति भन्न नआउनेले त पत्रकारिता नै नगर्नु।' बसका सबै जना गलल्ल्ल हाँसे। हुन पनि हो आलु फुलेपछि के फल्छ सबैलाई थाहा छ– गोलभेडा।
मकवानपुर जिल्लाको टिस्टुङ, पालुङ, दामन, मार्खु, बज्रबारही लगायतको ठाउँ आलु र मुलाको लागि प्रख्यात छन्। रसिलो र स्वादिलो हुने भएकोले नाम कमाएको स्थानीयले बताउँछन्। चिसो ठाउँको मुला र आलु स्वादिला हुन्छन्। त्यही भएर त काठमाडौंमा पनि मुला किन्दा पालुङको मुला भनेर विज्ञापन गरिन्छ। चाहे त्यो भक्तपुरमा नै किन नफलेको होस्।
पालुङ बजारलाई पछि पार्दै सिमभन्जयाङ उक्लँदै छौं। यहाँबाट सडकैसडक सिमभन्ज्याङ पुग्न १० किलोमिटर गुड्नुपर्छ। गाडीमा जाने हो भने १५ मिनेटमै पुगिन्छ। हिँडेर झण्डै एक घण्टा लाग्छ।
गर्मीबाट चिसो र चिसोबाट ठण्डा सुरु भयो। अब त जाडो हुन थाल्यो। यस्तो गर्मीमा पनि कस्तो चिसो ठाउँ! गर्मीमा चिसो खान र जाडोमा हिउँ खेल्न उपयुक्त गन्तव्य हो दामन।
गुराँस फुल्ने, काफल पाक्ने मौसम। वनभरी रातो, सेतो र गुलावी गुराँस ढकमक्क फुलेका छन्। कोइली चरी काफल पाक्यो गीत गाउँदै उडेकी छे। कस्तो शान्त ठाउँ। टाढा टाढा कराएको कोइली पनि नजिकै जस्तो लाग्ने। काठमाडौंको कोलाहलले डम्मिएका कान दामन पुगेपछि बल्ल खुले।
हामी पुग्नुभन्दा केही घण्टा अघि मात्रै असिना बर्केका रहेछन्। खाल्डाखुल्डीमा त सेताम्मै। झण्डै एकफिटसम्म जमेका। हामी एभरेष्ट पानोरमा रिसोर्टमा बास बस्यौं। रिसोर्ट सुन्दर र सफा छ। अनि यहाँबाट मनोरम दृश्य देख्न सकिन्छ।
...
दामन सूर्यादय र सूर्यस्तको भ्यू हेर्न पनि राम्रो ठाउँ हो। त्यसको लागि भ्यू टावरको समेत व्यवस्था गरिएको छ। स्थानीय सामाजिक संस्था स्टेप नेपालले सन्चालन गरेका हो भ्यु टावर। हामी सूर्योदय हेर्न विहान साढे ५ बजे उठ्यौं। नभन्दै पूर्व क्षितिजमा पहेँलो, रातो रंग बनाउँदै पौने ६ बजे सूर्य फुत्त निस्कियो। उत्तरतिर देखिएको सुनौला हिमाल पनि हेर्न लायककै थियो। यहि दृश्य हेर्न स्वदेशी र विदेशी पर्यटक यहाँ आउने गरेको रिसोर्टका निर्देशक सुदेश केसी बताउँछन्।
विहान निकै चिसो हुन्छ यहाँ। लुगलुग आँतै कमाउने। त्यसैले जुनसुकै मौसममा गएपनि न्यानो कपडा बोक्नै पर्छ।
अघिल्लोदिन परेको असिना अझै पग्लेका छैनन्। हामी एकछिन असिना खेलेर सिमभन्ज्याङ लाग्दैछौं। मकवानपुरको सबैभन्दा अग्लो भन्ज्याङ हो– सिम भन्ज्याङ। २ हजार ४ सय ८८ मीटर उचाइमा रहेको यहाँ चिया र नास्ता खान छाप्रे होटल छन्।
कलिलो घाममा टल्लेका असिनाले मनै आनन्दित बनायो। यहाँ चैत र वैशाख महिनामा वर्षेनी असिना पर्ने स्थानीय सुशिल कुमार भुजेलले बताए। भन्छन्, …५ फिट सम्म पर्छ। आरुका फूल, आलु र अन्य बाली सखाप पार्छ।' यसपाली भने ३ फिटसम्म परेको उनले जानकारी दिए।
असिना परेपछि बालबालिका शिवलिंग, मन्दिर बनाइखेल्दारहेछन्। हिउँदमा पनि यसैगरी हिउँ पर्ने र पर्यटक खेल्न आउने भुजेलले बताए।
काठमाडौंमा गर्मी बढ्दो छ। त्यसैले गर्मी छल्ने सोचमा हुनुहुन्छ भने दामन उपयुक्त गन्तव्य हो। गर्मी छल्न मात्रै होइन होइन यहाँबाट तराइ, पहाड र हिमालको दृश्य समेत देखिन्छ।
यहाँबाट नेपालमा रहेका ८ हजार मिटर भन्दा माथिका ८ वटा हिमाल हेर्न सकिन्छ। तर यसको लागि भने असोज र कात्तिक महिना उपयुक्त हुन्छ।
त्यसो त बास बस्नको लागि धेरै होटल छैन यहाँ। भएका अलि महंगा छन्। सस्तो खोज्ने हो भने पालुङबजार झर्नुपर्छ।
यहाँबाट अलि तल जाने हो भने तामाङहरूको बाहुल्यता रहेको बसीफाँट पुग्न सकिन्छ। त्यहाँ गएर एक रात विताउन सकिन्छ। तामाङ संस्कृति बुझ्न र नाचगान गर्न जाने हो भने रमाइलो गन्तव्य बसीफाँट जान सकिने श्री लेकाली बसीफाँट माविका सन्दिप भुजेल बताउँछन्।
नयाँ वर्ष र हिउँ परेको बेला मानिसहरूको भीड लाग्छ सिम भन्ज्याङमा। नयाँवर्षको दिन मैत्री बगैचामा पिकनिक मनाउन आउने पनि निकै हुन्छन् त्यति मात्रै होइन फिल्म र म्युजिक भिडियो सुटिङको लागि पनि रमाइलो छ।
यसैगरी तराइको गर्मीमा पिल्सिएकाहरू पनि सजिलै आउन सक्छन्। बीरगन्जबाट लगभग १ सय किमी उत्तरमा छ दामन। हेटौडाबाट लगभग ५५ किलोमिटर उत्तर।
...
यहाँबाट साइक्लिङिको मजा लिँदै हेटौडा वा मार्खुु हुँदै कुलेखानीमा माछा मार्न र बोटिङ गर्न समेत जान सकिन्छ। हेटांैडा र मार्खु हुँदै साइक्लिङको योजना बुनेका छन् स्थानीयले। दामनबाट मार्खु सम्म ओरालो र त्यसपछि तर्साे छ बाटो। यसैगरी दामनमा गएर रक क्लाइम्बिङ, प्याराग्लाइडिङ, पोन्नी राइडिङ समेत गर्न सकिने रिसोर्टका निर्देशक सुदेश बताउँछन्।
हिन्दूका लागि ऋषेश्वर महादेव र बौद्धमार्गीहरूका गुम्बा अर्काे आकर्षण हो। गुराँसे जंगलको बाटो हुँदै ऋषेश्वर मिन्दर र गुम्बा जान सकिन्छ। मन्दिरमा फागु र कोजाग्रत पूर्णिमा मेला लाग्छ।
ठूलो ढुंगालाई महादेव मानेर पुजाआजा गरिँदै आइएकेा छ। ढुंगामा महादेव छन् र आँखाले महादेव देख्न सक्यो भने सबै पाप पखालिने नासिने जाश्रुति छ। मूर्ति देख्न नसक्नेहरू चाहिँ पापी हुने त्यहाँ ४२ वर्षदेखि ध्यान गर्दै आएका भिक्षु जिचेन लामाले बताए।
पर्यटकलाई प्याकेज
दुई दसक पुरानो एभरेस्ट पानोरमा रिसोर्टले नेपाली पर्यटकलाई आकर्षित गर्न …आहा दामन' प्याकेज ल्याएको छ। प्रतिव्यक्ति दुई हजार ६८ रुपैयाँको प्याकेज असार मसान्तसम्म पाइने छ। प्याकेजमा डिनर, ब्रेकफास्ट, लन्च र कोठा राखिएको छ।
नेपालीमा हप्तामा छुट्टी मनाउन जाने संस्कार बढ्दै गएकोले उनीहरूलाई छुट प्याकेज ल्याएको रिसोर्टका निर्देशक सुदेश गौतम क्षेत्रीले बताए। समुद्री सतहदेखि दुई हजार पाँच मिटर उचाइमा रहेको यो रिसार्टबाट मौसम सफा भएको बेलामा उत्तरतिर सगरमाथालगायत ८ हजार मिटरभन्दा अग्ला ८ वटा हिमालहरू देख्न सकिन्छ।
सिंगल, डबल र डिलकस गरी रिसोर्टमा ३० वटा कोठा छन्।

भिमानमा चार महिना

ग्याब्रियला कोल्छाबोवा
नेपालबारे सुनेकीमात्र होइन, जानेकी पनि थिएँ। किताबमा नेपालबारे पढेदेखि नै मलाई यो देश आउँआउँ लागेको थियो। यहाँ आई स्वयंसेवी भएर काम गर्ने इच्छा थियो। म गणतन्त्र चेककी शिक्षिका। त्यसैले, गाउँको कुनै स्कुलमा पढाउन चाहन्थेँ।
नोभेम्बर २०१० को अन्त्यतिर नेपाल आएँ। दुःखको कुरा, काठमाडौं विमानस्थलमा ओर्लेर नेपाली भूमिमा पाइला टेक्नासाथ ठगिएँ। एकजना मान्छेले …म तपाईंलाई लिन आएको हुँ, दस डलर दिनुस्' भन्यो। मैले होला त भनेर दिएँ। तर, ऊ मलाई लिन आएको होइन रहेछ। पछि त कहाँ बेपत्ता भयो कहाँ! दस डलरको कुरा होइन, म ऊ फर्केर आउला भनेर निकैबेर विमानस्थलमा कुरेर बसेँ। यसले एक मन त नेपालप्रति नै विरक्ति लागेर आयो। पछि सोचेँ, कुनै पनि घटनाको प्रकृति वा व्यक्तिको स्वभाव हेरेर त्यसकै आधारमा समग्र देशप्रतिको धारणा बनाउनु हुँदैन।
नेपाल बस्दै जाँदा, नेपालीहरूसँग भिज्दै जाँदा यसले मेरो मन जित्दै गयो। हुन त स्वयंसेवीका रूपमा काम गर्न आएकीले मैले नेपाल धेरै घुमिनँ। तर, जहाँ गएँ, जहाँ बसेँ, त्यहाँका मान्छेको रीतिथिति, रहनसहन, चालचलन र व्यवहारले मेरो मनमा अमिट छाप छोडेको छ।
नेपाल आउनुअघि मलाई राजधानी काठमाडौं …ग्रिनसिटी' (हरितसहर) होला भन्ने लागेको थियो। काठमाडौंप्रति यस्तै धारणा बनाएकी थिएँ। तर, यहाँ आएपछि थाहा भयो, यो त विदेशका अरू सहरजस्तै …कंक्रिटसिटी' पो रहेछ। अस्तव्यस्त ट्राफिक जाम, जथाभावी ठडिएका घर। काठमाडौंले आफ्नो मौलिक पहिचानसमेत गुमाउँदै आएको रहेछ। आधुनिक भवनले यहाँका मन्दिर, पाटीपौवा, ढुंगेधारा हराउँदै गएछन्। यो सुनेर साह्रै दिक्क लाग्यो।
सहरले जतिसुकै प्रगति गरे पनि उसले आफ्नो पहिचान गुमाउनु हुँदैन। फ्रान्सको पेरिसमा आधुनिकताको कुनै कमी छैन, तर सहरले परम्परागत पहिचान सुरक्षित राखेको छ। जुन दिन सहरको मौलिकता गुम्छ, तपाईंको पहिचान त्यही दिन नष्ट हुन्छ। यसबारे काठमाडौंवासी सजग हुनैपर्छ। किनकि, काठमाडौंको पहिचान गुम्नु भनेको काठमाडौंवासीकै पहिचान संकटमा पर्नु हो।
नेपाल बसाइमा मैले सौराहा, पोखरा र लुम्बिनी घुमेँ। यी ठाउँ एकदमै रमाइलो लाग्यो। यहाँ भने मौलिकता केही हदसम्म जीवित रहेको पाएँ।
नेपाल भ्रमणबाट केही नयाँ कुरा सिक्न चाहन्थेँ म। यहाँका विद्यार्थीलाई केही सिकाउन चाहन्थेँ। यसका लागि स्कुल खोज्दै सबभन्दा पहिला जनकपुर गएँ। त्यहाँ बस्ने प्रबन्ध नमिलेपछि सिन्धुलीको भिमान गएँ। भिमानमा पनि खानेबस्ने समस्या थियो। तर साथी पवन पौडेलले मलाई उनकै घरमा खानेबस्ने व्यवस्था मिलाइदिए।
भिमानमा म गाडी चढेर गएकी थिएँ। अहिलेसम्म त्यति लामो यात्रा कहिल्यै गरेकी थिइनँ। त्यो यात्रा सम्झँदा आज पनि रमाइलो लाग्छ। आफ्नो देशमा कहिल्यै गाडी चढेर बान्ता गरेकी थिइनँ, यहाँ आएपछि बाटो र लामो यात्राले पेट पुरै बाउँडिएर आयो। अनि त... (लामो हाँसो)।
भिमान पुगेको दिन सबैले स्वागत गरे। पवनकी आमाले निकै माया देखाउनुभयो। नयाँ ठाउँमा के होला, कसो होला भन्ने डर र संकोच मनमा थियो, त्यो उहाँको मायाले हट्यो। छरछिमेककाले पनि सधैं आदर गरे। बिस्तारै म सबैसँग खुल्दै गएँ। उनीहरूको संस्कृति र रहनसहनसँग भिज्दै गएँ। उनीहरूले पनि मलाई खुसीखुसी स्वीकार गरे। नेपालीहरूको यही बानीले मलाई नेपाल मनपर्छ। यहाँ बोलीमा मात्र होइन, व्यवहारमा पनि पर्यटकलाई भगवान मानिँदो रहेछ। एयरपोर्टको त्यो सानो घटनालाई छोडेर।
भिमानमा म चार महिना बसेँ। त्यहाँ ८ देखि १२ कक्षासम्मका विद्यार्थीलाई पढाएँ।
यहाँ प्रत्येक दिन नयाँ कुरा सिक्थेँ। नयाँ सिकाउँथेँ। कहिलेकाहीँ कल्पनै नगरेको र नसोचेको कुरा देख्दा अचम्ममा पर्थें। हाम्रो देशतिर जे काम पनि मेसिनबाट गर्ने चलन छ, यहाँ हातैले गरेको देखियो।
खेतमा गहुँ काटेको, आलस टिपेको, खेतबारीमा काम गरेको दृश्यले मलाई अझै अचम्भित बनायो। यी सबबाट ग्रामीण नेपालीको जीवन बु‰ने मौका पाएँ।
मैले इटलीमा दुध त खाएको थिएँ। तर, गाईको थुनबाट दुध दुहेको देखेकी थिइनँ। पहिलोचोटि त्यो देखेर चकितै खाएँ। यहाँ जे काम पनि हातैले गरिँदो रहेछ। नेपालले यसलाई आफ्नो पर्यटन प्रबर्द्धनसँग जोड्नसके राम्रो हुने थियो।
मैले गाईवस्तु पनि देखेकी थिइनँ। म यहाँ आएर बाख्रा गोठालो गएँ। आफैं काममा सामेल हुँदा जे कुरा पनि चाँडै जानिन्छ। मलाई आमाले केही गर्न दिनुहुन्नथ्यो, तर म काम नगरी वा अध्ययन नगरी बस्नै सक्दिनथेँ। उहाँले नलगे पनि पछि लागेर म काममा गइहाल्थेँ।
मैले उहाँसँगै डोको बोकेर दाउरा ल्याएँ। आफूले दाउरा बोकेपछि नै थाहा पाएँ, नेपालीलाई गर्दन र ढाड किन दुख्दो रहेछ! निकै परिश्रम गर्दा रहेछन् नेपाली। थाप्लोमा नाम्लो हालेर १५ मिनेट स्याँस्याँ गर्दै उकालो चढ्नु कम्ता गाह्रो भएन मलाई। तीन दिनसम्म दाउरा बोकेँ। काम गर्ने एकजना सहयोगी (माइला), आमा र ममात्रै घरमा थियौं। त्यही भएर आमालाई सघाउन पँधेरो गएँ। गाग्रोमा पानी बोकेँे। बारीमा गएर आलु टिपेँ। पहिलोचोटि थाहा पाएँ– आलु जमिनमुनि फल्दो रहेछ!
नेपालीका लागि यी सब सामान्य कुरा होलान्, तर मैले धेरै रोचक र अनौठो अनुभव गरेँ। म मासु खान्थेँ। मेरो देशमा प्लास्टिकमा पोको पारेर मासु बेचिन्छ। मलाई लाग्थ्यो, मासु प्लास्टिकमै पाइन्छ। यहाँ आफ्नै अगाडि खसी काटेर मासु तयार पारेको देखेँ। त्यसपछि पो थाहा पाएँ, मासु कसरी बनाइँदो रहेछ! मेरो देशमा ६०/७० वर्षअघि पनि यसरी कमै काम हुन्थ्यो रे, आमाले भन्नुभएको।
गाउँघरमा विवाहित महिला साडीमात्रै लगाउँदा रहेछन्। हामीकहाँ त जो पनि स्कर्ट लगाएर हिँड्छन्। मैले पनि साडी लगाएँ। सबैले भने– कति राम्री देखिएकी!
यहाँ विवाह गर्ने चलन पनि गज्जबकै रहेछ। म एउटा बिहेमा सामेल भएकी थिएँ। हामीकहाँ प्रायः लभ म्यारिज हुन्छ। केटाकेटी खुसी र चन्चले हुन्छन्। यहाँ दुलाहा र दुलही गम्म परेर बसेको देख्दा अचम्म लाग्यो। कति इनोसेन्ट!
मैले …बुक फर चिल्ड्रन' नाम दिएर यहाँ तीनवटा पुस्तकालय खोलेकी छु। साथीहरूलाई नेपाल जाँदा कम्तीमा दुइटा किताब लिएर जाऊ भन्छु। जुन मैले खोलेको पुस्तकालयमा काम लागोस्। मलाई नेपालमा दुध र चिउरा एकदमै मिठो लाग्यो। गुन्द्रुक र मस्यौरा त सँगै लाँदैछु।
रहँदाबस्दा सबैसँग यति मन मिलेछ, छुट्टिने बेला म धरधरी रोएँ। स्कुलका केटाकेटीले फूलमाला लगाएर मलाई बिदाइ गरे। यसले पनि मलाई निकै भावुक बनायो।
म फेरि नेपाल आउँछु।
(चेक रिपब्लिककी ग्याब्रियलासँग कञ्चन अधिकारीले गरेको कुराकानीमा आधारित)