स्वयम्भू अर्थात् आफैं उत्पत्ति भएको

…विश्व शान्ति पोखरीमा रहेको दानपत्रभित्र पैसा छिराउन सके मागेको पाइन्छ।'
स्वयम्भूको पश्चिम फेदीबाट झण्डै दस मिनेट उक्लिएर असिनपसिन भएका भाइबहिनीलाई विश्व शान्ति पोखरीको परिचय गराउँदै छन् बाबुराजा बुद्धाचार्य।

बिहानको साढे दश बजेको छ। अघि फेदीमा विश्वको तेस्रो ठूलो बुद्ध मूर्ति देखेर उत्साहित भाइबहिनी बज्राचार्यका कुराले दङ्ग छन्।
गोलाकार पोखरीको बीचमा ग्लोब छ। त्यसमाथि बुद्धको मूर्ति। …बुद्धले विश्व नियालिरहेको,' बाबुराजा अर्थ लगाउँछन्। त्यही ग्लोबमुन्तिर छ, गोलो पित्तलको दानपत्र। पर्यटकहरू पोखरीको डिलबाट एक/दुई रुपैयाँका सिक्का हुत्याउँदै दानपत्रमा छिराउन खोजिरहेका छन्। …प्रेमीप्रेमिकाले सिक्का भित्र छिराउन सके प्रेम सफल हुन्छ भनिन्छ,' उनी कालो चस्मा माथि सार्दै मुसुक्क हाँस्छन्।
१९९८ सालमा स्वयम्भू व्यवस्थापन तथा संरक्षण महासमितिले बनाएको पोखरी हो यो। …पोखरीबाट उठेेको पैसा कहाँ जान्छ?,' रेनु थापा उत्सुकतासाथ सोध्छिन्। …यहाँका पाँचवटा सामाजिक संस्थाले बाँडेर लिन्छन्,' बुद्धाचार्य जवाफ दिन्छन्। गएको वैशाखमा ६० हजार रुपैयाँ उठेको थियो। यो अहिलेसम्मकै ठूलो रकम हो।
पोखरीबाट दायाँ लागे स्वयम्भूनाथ स्तुपा पुगिन्छ। बायाँ लागे महामञ्जुश्रीको चैत्य। हामी बायाँ लाग्दै छौं।
सेतो वर्णका महामञ्जुश्री चार हातमा खड्ग, धनुष, तिर र पुस्तक लिएर सिंहमाथि बसेका छन्। तर यहाँ उनको पूर्ण कदको मूर्ति छैन। पाउ (खुट्टा) मात्रै छ। पाउमा धर्मश्रीका आँखा छन्। माघ शुक्ल पञ्चमी (श्रीपञ्चमी) को दिन यहाँ ठूलो मेला लाग्छ। यो दिन मञ्जुश्री यहाँ आउँछन् भन्ने जनविश्वास छ।

चैत्य र रुखमा टाँगिएका रंगीबिरंगी ध्वजापताका देखाउँदै हिक्मत जिरेल सोध्छन्, …यी तोरण किन टाँगेको?'

…यसलाई तोरण भनिँदैन, ढाँचा भनिन्छ,' उनी प्रस्टयाउँदै भन्छन्, …मन्त्र भरिएको हुन्छ ढाँचामा। यसलाई छोएको हावाले हाम्रो शरीरलाई छोए स्वस्थ भइन्छ।'
अहिले हामी मञ्जुश्री चैत्य अगाडि छौं। टाङटुङ घण्ट बज्दै छ। …यो चैत्य कसले बनाएको?,' दिलिप जिज्ञासा राख्छन्।

…यसको रमाइलो कथा छ,' बुद्धाचार्य सुनाउन थाल्छन्। …मञ्जुश्रीले चोभारमा खड्गले हानेर गल्छेडो बनाएपछि उपत्यकाको पानी बाहिर गयो। यहाँ बस्ती बस्यो। कालान्तरमा आर्जेतार ऋषि र उनका साथीहरू स्वयम्भू घुम्न आउँदा आकासवाणी भयो– …मञ्जुश्रीको शरीर यहीँ छ। हंस (अस्तु) चाहिँ आकासमा। यहाँ मञ्जुश्रीको चैत्य स्थापना गर्नुपर्छ।' आर्जेतारले त्यही आकासवाणी सुनेर मञ्जुश्रीको चैत्य बनाएका हुन्।'
…बीचबीचमा गुम्बा किन बनाएको?,' दिलिप अझै उत्सुक छन्।

…बुद्धलेे सबैको रक्षा गर्छन् भनेर बुद्धिष्टहरूले बनाएका।'

…यो किन घुमाएको नि?,' भिक्षुहरूले घुमाउँदै हिँडेको मानेतिर देखाउँदै निशा गुरुङ सोध्छिन्।

…सबैको उद्धार होस् भनेर।'

महामञ्जुश्री चैत्यसँगै सरस्वती थान छ। …धेरैलाई महामञ्जुश्री र सरस्वती एउटै हो भन्ने भ्रम छ,' उनी खुलाउँछन्।
हामी दुवैलाई दाहिने पारेर बढ्दै छौं। अलिकति तल झरेपछि गोपु छाङ्ग्रा पुगिन्छ। आर्जेतार यहीँ आइपुग्दा आकासवाणी भएको रहेछ। भाइबहिनी चाख मानेर त्यो ठाउँ हेर्दै छन्। स्वयम्भूका पाँच पुरमध्येे वायुपुर यहीँ छ। …पृथ्वीलाई हावाको तीब्र वेगबाट रक्षा गर्न वायुपुर बनेको हो,' उनी भन्छन्।

बुद्धाचार्यको कुरा सुन्दै हामी स्वयम्भूको डाँडो उक्लन थाल्छौं। स्वयम्भूलाई विदेशी पर्यटकहरूले …मङ्की टेम्पल' को नाउँसमेत दिएका छन्। यो विश्व सम्पदा सूचीमा परेको छ। कुनै पनि ठाउँको धार्मिक, साँस्कृतिक र ऐेतिहासिक महत्व अनुसन्धान गरेपछि सम्पदा सूचीमा सूचीकृत गरिन्छ।
विश्व शान्ति पोखरी हुँदै स्वयम्भूनाथ उक्लन सजिलो पर्छ। स्वयम्भू किमडोलबाट तल झरेर भगवान पाउबाट सोझै उक्लन पनि सकिन्छ। तर, निकै उकालो पर्छ। यता भने आनन्दकुठी विद्यापिठ हुँदै आधा बाटोसम्म गाडी आउँछ। अहिले यो बाटो भत्किएको छ। बाटो कालोपत्रे गर्न १५ लाख रुपैयाँ निकासा भइसकेको बुद्धाचार्य सुनाउँछन्।

…यो हो शान्तिपुुर,' उकालो सकिएपछि स्वयम्भू प्रवेश द्वार छिर्नासाथ उनी त्यस ठाउँको बेलिविस्तार लाउन सुरू गर्छन्, …यहाँ दुई शैलीको चैत्य छ। नेेपाली र तिबेतियन। यी दुवै उस्तै देखिन्छन्, तर गजुरको बनावट फरक छ।'
शान्तिपुरमा शान्तिकराचार्यको मूर्ति छ। धर्ममास (साउन महिना) मा ब्रत बस्ने ब्रतालुहरू नुुन फुकाउन यहाँ आएर पूजा गर्छन्। प्रत्येेक पूर्णिमापछिको दशमीमा यहाँ पूजाआजा हुन्छ।
यसैको ठीकमाथि मल्लकालीन घर छ। यस्ता घर विस्तारै लोप हुँदै गएको बुद्धाचार्य बताउँछन्। …स्वयम्भू हाताभित्र यस्तै घर बताउँदै जाने महासमितिको गुरूयोजना छ,' उनी भन्छन्।
मल्लकालीन घर हेर्दै अघि बढे अग्नीपुर पुगिन्छ। संसारलाई आगोबाट बचाउन यसको स्थापना गरिएको हो। यहाँ भैरवको मूर्ति छ। दुईतिर पसलबाट ओम मणी पद्मे हुँको मधुर संगीत गुञ्जिरहेको हुन्छ। अग्नीको मूर्तिसँगै यहाँ महामञ्जुश्रीको पाउ पनि छ।

अब हेर्ने पालो लिच्छवीकालीन चैत्यको। १६ सय वर्ष पुरानो हो यो। यसमा मूर्ति राखिँदैन। हामी उत्तरतिरबाट स्वयम्भूको स्तुपा हेर्दै छौं। …स्वयम्भूको अर्थ के हो?,' भाइबहिनीहरू एकै स्वरमा सोध्छन्।
…स्व भनेको आफैं र भू भनेको जमिन। आफैं उत्पत्ति भएकाले स्वयम्भू भनिएकोे,' बुद्धाचार्य अर्थ खुलाउँदै छन्। …स्वयम्भू कहिले उत्पत्ति भो अहिलेसम्म थाहा छैन। बुद्धको सबभन्दा पुरानो स्तुपा यसैलाई मानिन्छ।'

…यसभित्र के होला?,' निस्ता सोध्छिन्।

…पानी छ। तोपखानामा तोप पड्कदा मैले यहाँभित्रबाट छत्ल्याङ्ग आवाज आएको सुनेको छु,' बुद्धाचार्यको कुरा सुनेर भाइबहिनी अचम्म पर्छन्।
…यति माथि कसरी पानी रह्यो होला,' उनीहरूको प्रश्न तेर्सिन्छ, जसको उत्तर बुद्धाचार्यसँग पनि छैैन।
उनी त्यसपछि स्वयम्भूनाथ सँगैको हारती मन्दिरबारे सुनाउन थाल्छन्– …सयौं वर्षपहिले हारती माताको मन्दिरअगाडि पिपलको चौतारो थियो रे। मन्दिरको शोभा बढाउन काटेको।'

भगवान पाउबाट उक्लिँदा स्वयम्भूनाथ पुगेपछि दायाँ पर्छ प्रतापपुर र बायाँ अनन्तपुर। चार वर्षपहिले प्रतापपुरमा आगो लागको थियो। पछि मर्मतसम्भार गरी उस्तै बनाइयो। त्यतिखेर भित्रका सबै सामान जलेर नासिए पनि मूर्तिचाहिँ जलेन।

हामी अहिले उत्तरपट्टिको विरुपाक्ष मूर्ति हेर्दै छौं। यसलाई …कली' पनि भनिन्छ। …हामी केटाकेटी हुँदा यो मूर्तिको टाउको मात्रै देखिएको थियो। अहिलेे कम्मरसम्म देखिएको छ,' बुद्धाचार्य भन्छन्। …यो मूर्तिको पूर्ण कद बाहिर निस्किए पृथ्वी नासिन्छ र कलियुग समाप्त हुन्छ भन्ने विश्वास छ। यस्तै मूर्ति पशुपतिनाथ मन्दिरमा पनि छ।'
बुद्धाचार्यका अनुसार स्वयम्भूमा यस वर्ष सुनको जलप लगाइँदै छ। पूरै स्तुपामा जलप लगाउन ४ करोड ९६ लाख रुपैयाँ लाग्ने उनी बताउँछन्। बुद्धिष्ट खाम्बाकी फ्रेन्च श्रीमतीको लगानीमा यो काम गर्न लागिएको हो। झण्डै एक सय वर्षअघि तिबेतियन स्यारमापाका सहयोगी नवाङ नोर्बुलेे यसैगरी सुनको जलप लगाएका थिए।
विरुपाक्षको मूर्तिबाट चार/पाँच कदम अघि बढेपछि नागपुर पुगिन्छ। त्यहाँ लम्पसार परेेर बसेको लामो नाग देखिन्छ। नागपुरमा फोहोर भए पानी पर्दैन भन्ने विश्वास छ। यसपालि पानी नपरेर यहाँ धेरैचोटि सफा गरिएको उनी बताउँछन्।
स्वयम्भू घुमेपछि हामीले थाहा पायौं, बुद्ध पाँच रङका हुँदा रै'छन्। यी पाँचै रङका बुद्ध स्वयम्भूमा मात्र छन्। …ती के/के होलान्?,' भाइबहिनीको जिज्ञासा शान्त पार्दै बुद्धाचार्य भन्छन्, …हरियो रङको अमोगासिद्धी बुद्ध। निलो रङको अक्षैभे बुद्ध। सेतो रङको बैलोचन बुद्ध। पहेँलो रङको रत्नसम्भव बुद्ध। र, रातो रङको अमृताम्भ बुद्ध।'

यी बुद्धको आसन पनि फरक हुन्छ। जस्तो– अमोगासिद्धी बुद्ध गरुड आसनमा, अक्षैभे गजासनमा, बैलोचन सिंहासनमा, रत्नसम्भव अश्वआसनमा र अमृताम्भ बुद्ध मयुर आसनमा बसेका हुन्छन्।
त्यसपछि हामी जान्छौं, अनन्तपुरसँगैको बसुपुर। यहाँ पहिले मूर्ति थिएन। पछि बसुन्धरा देवीको मूर्ति राखियो। त्यसको एक चक्कर लगाएर हामी वायुपुरतिर बढ्छौं। यो महामञ्जुश्रीमा हेरेको वायुपुर होइन, अर्कै हो। यहाँ चारवटा देउता छन्– वायु, नित्यनाथ, सेतो गणेश र कुमार।
…गणेश कति रङका हुन्छन् र?,' निस्ता सोध्छिन्।

…दुइटा– सेतो र कालो,' बुद्धाचार्य भन्छन्, …यहाँ सेतो गणेश छ। नाच्नुअघि यहाँ दर्शन गरे राम्रो नाचिन्छ भन्ने विश्वास छ।'

त्यसपछि हामी लाग्छौं, मूर्ति संग्रहालयतिर। यहाँ विभिन्न आसनमा बसेका बुद्धका मूर्ति छन्। बाहिरी देशबाट ल्याइएका मूर्ति पनि छन्।
संग्रहालय छेवैको सिँढी ओर्लँदै बुद्धाचार्य भन्छन्, …ल स्वयम्भूनाथको एक चक्कर लगाइयो।'
हामी देख्छौं, तल विश्व शान्ति पोखरीमा एक जोडी दानपत्रमा सिक्का खसाल्ने प्रयत्न गर्दै छन्।

चिसो चिया

यो चियालाई फ्रुट, मिल्क, स्नो स्मोथ्ली र कम्बिनेसन चारथरि झोल पदार्थमा राखेर पिउन सकिन्छ। बनाना मिल्क बबल टी स्वादिलो छ

तस्बिर दीपेश श्रेष्ठ
काठमाडौंको सुन्धारास्थित सिभिल मलको सातौं तलामा एक हुल तन्नेरी छन्। कसैको हातमा पहेँलो, कसैका हातमा रातो, कसैको हातमा हरियो त कसैकोमा पर्पल कलरको ग्लास। ग्लासलाई पातलो प्लास्टिकले छोपिएको। प्लास्टिक छेडेर पाइप लगाएर चुस्दैछन् उनीहरू। बीचमै एउटाले सोध्यो, …के हो यो?'

अर्काेले जवाफ दियो, …चिसो चिया, बबल टी।'
अन्य चिसो पेय पदार्थ भन्दा फरक स्वादको बबल टीले रिफ्रेस बनाउँछ। विभिन्न स्वाद र रंगमा पाइन्छ यो। बबल टीका प्रोप्राइटर सन्जय लामा भन्छन्, …यो फन ड्रिंक हो।' सन् १९८० को दसकमा ताइवानबाट सुरु ड्रिंक्स। नेपालमा महिनादिन अघि मात्र भित्रेको। अर्का प्रोप्राइटर नावाङ लामा भन्छन्, …नेपालमा भिœयाउने हामी हौं।'
बनाना, चकलेट, स्ट्रबेरी, कोकोनट लगायत २१ थरि स्वादमा पाइन्छ। जाडोमा तातो बनाएर खान मिल्छ। पकाउने आफ्नै तरिका छ। पहिले भाँडोमा दूध, पकाएको ग्रिन टी र टापिओका राखिन्छ र बेस्मारी घोलिन्छ। अनि ग्लासमा राखिन्छ र प्लास्टिकले छोपिन्छ। त्यसपछि जहाँ लगे पनि पोखिँदैन।
यो चियालाई फ्रुट, मिल्क, स्नो स्मोथ्ली र कम्बिनेसन चारथरि झोल पदार्थमा राखेर पिउन सकिन्छ। बनाना मिल्क बबल टी स्वादिलो छ। चिया स्वादिलो बनाउन टापिओका पर्ल हालिएको हुन्छ।

एकैचोटि ३० जनासम्म अट्ने क्षमता छ यहाँ। प्याकिङ राम्रो हुने भएकाले अन्तै लगेर पनि पिउन सकिन्छ। घरमा लगेर पनि खान सकिन्छ। त्यति महँगो छैन। ५ सय मिलिलिटर टीलाई ९० देखि १ सय २० रुपैयाँसम्म पर्छ।
आकर्षक सोफामा एक्लै भन्दा परिवार र साथीभाइसँग बसेर खान रमाइलो हुन्छ। शुक्रबार र शनिबार बढी भीड लाग्छ। बबल टी हाउस बिहान १० देखि बेलुकी ८ बजेसम्म खुल्छ।

मरुभूमिको बाटोमा

…नमस्कार! यहाँलाई यति एअरलाइन्समा स्वागत छ,' सिल्की कपाल, शेेर्पाली ड्रेस, बदामे गाजलु आँखा, टमक्क मिलेको शरीर अनि मिठो मुस्कानसँगै एअर होस्टेसले यति एअरलाइन्सको भर्‍याङ चढ्दै गर्दा दुई हात जोडेर न्यानो स्वागत गरिन् हामीलाई। मन खुसीले पुलकित छ।

…लौ माथि (जोमसोम)को आकास त खुल्यो रे। घोडेपानीको खुलेपछि उडिहाल्छ।' पोखरा विमानस्थलका कर्मचारीले यसै भने। तर दुई घण्टाको कुराइपछि बल्ल जोमसोम उड्न पायौं। हजुरबा, हजुरआमा र म, तीनै जना पहिलोचोटि जहाज चढ्दै थियौं। मनमा एक किसिमको उत्साह अनि डर पनि। त्यस माथि पनि जहाज उडानको लागि खतरा क्षेेत्र मानिन्छ पोखरा–जोमसोम।

सोह्र श्राद्ध, मुक्तिनाथ दर्शन र अन्नपूर्ण सर्किट पदयात्राका लागि जानेहरुको भिड सुरु भैसकेकाले जहाजमा टिकट पाउन निकै गाह्रो थियो। हजुरबा र आमा हिँड्न सक्नुहुन्न त्यसैलेे मैल जहाजको टिकट चारतिर भनसुन गरेर बल्लबल्ल पाएको थिएँ भदौ तेस्रो साता।

बीस मिनेट उडेपछि पुगिन्छ पोखराबाट जोमसोम। जहाजले पोखरा विमानस्थल छोड्यो। मन सिरिङ्ग भो। हजुरआमा कराउनुभयो, …आबुई ˜˜˜˜˜।' अघि भर्खर देखिएका बडेमान घर सलाईको बट्टाजत्रै देखिन थाले। हेम्जाको माथि–माथि हुँदै आकासियो जहाज।

हरियाली डाँडाकाडा। झुण्ड–झुण्ड कुहिरोको मुस्लो। कुहिरोभन्दा पनि माथि जहाज। मन फुरुंग छ। केटाकेटीले नयाँ लुगा लगाएको दिनजस्तै। अनि धौलागिरी र निलगिरी हिमालबाट झरेका सेताम्मे खोली। फिँजारिएर बगेको कालीगण्डकी। अहो! कस्तो रोमान्चक प्राकृतिक संगम। जहाजबाटै भएपनि क्यामेराका लेन्स तीनैतिर सोझिए।

मनमा अनेक कुरा खेलाउँदा–खेलाउँदै २० मिनेट बितेको पत्तै भएन। जोमसोम विमानस्थल आइसकेछ। कालीगण्डकीको तीरैमा रहेछ एअरपोर्ट। हुस्सु, कुहिरो र उडानको भर नभएको विमानस्थल (कतिखेर कुहिरो लाग्ने र उडान रद्द हुने हो, ठेगान छैन)।

हरियालीले हरियो बनेको आँखा अब हरियालीविनाको उराठलाग्दो डाँडोमा ठोक्किए। जोमसोम नेपालको सबैभन्दा कम पानी पर्ने ठाउँ। त्यही भएर होला यहाँ हरियाली नभएको। हेर्दा मरुभूमि जस्तै।

गर्मीबाट एक्कासी चिसोमा पुगेकाले लुगलुग काम्छौं। टाउको दुख्न थाल्छ। चिनेजानेको कतै छैन। कहाँ बस्ने। …नयाँ ठाउँ आइएको छ। यतै एकछिन घुमौं अनि होटल खोजौंला,' हजुरबाले भन्नुभो।

जोमसोम बजार निकै सफा छ। सिमेन्टेड घर। बाटोमा ढुंगा बिछ्याइएको। मोटर गुड्न थालेपछि फोहर बन्दै गएको छ रे जोमसोम, स्थानीय बासिन्दा भन्छन्। स्याउ पाक्ने सिजन भएकाले बेच्न व्यापारी लर्कनै सडक दायाँबायाँ बसेका छन्। प्रतिकिलो ५० रुपैयाँदेखि ६० सम्म छ भाउ। …सानैमा असिनाले स्याउ झारेपछि यो वर्ष उत्पादन घटेको छ,' विगत १२ वर्षदेखि स्याउको खेलो गरिरहेका धादिङका उर्चा तामाङ भन्छन्, …गत सालहरूभन्दा यसपालि स्याउ महंगिएको छ।'

…लौ, चिया खाएर जानुस्। अगाडि पाइँदैन,' पुथाङ बजारबाट अघि बढ्दै गर्दा तीस ठाउँमा मुजा परेको अनुहार देखाउँदै प्रेमकुमारी तुलाचनले भनिन्। उनले होटल व्यवसाय गरेको दस वर्ष भैसक्यो रे। मार्फा गाउँमा छोराबुहारीसँगै बस्छिन् उनी। तर अहिले बुहारी जर्मनी गएकीले होटल चलाउन यतै आएकी। उनीसँगै किशोर साथी छिन्, शर्मिला श्रेष्ठ। घरचाहिँ वुुटवल। निकै फरासिली रहिछन् शर्मिला। चिया मात्रै पाइन्छ कि बास पनि? उनी हाँसिन् र भनिन्, …दुवै पाइन्छ।'
बास बसेकोचाहिँ कति हो नि? …खाएको एक सय पचास। बसेको प्रतिव्यक्ति पचास रुपैयाँ।' हामी त्यहीँ बस्यौं।

जोमसोममा सामान कि त पोखराबाट जहाजले ल्याउँछ। कि बेनीबाट खच्चड वा ट्रकले ल्याउँदो रेहछ। त्यसैले महंगो छ। दुध हालेको चिया खान त जहाज नै पर्खनुपर्छ। जहाजले पोखराबाट दुध ल्याएपछि होटलमा चिया पाक्छ।

बाह्र बज्यो। घरको छाना र रुखै ढालौंला गरी बतास चल्न थाल्यो। बाहिर निस्कियो कि धुलो र बतासले आँखा हेर्नै नसकिने।

मुस्ताङ स्याउका लागि नाम कहलिएको ठाउँ। बेलुकीपख जिल्ला प्रशासन कार्यालयतिर हामी लाग्यौं स्याउ बगान हेर्न। राताम्मे लठझुत बोटभरी फलेका छन् स्याउ। भरिला र रसिला। टपक्कै टिपेर खाउँजस्तो।
...................
भोलिपल्ट बिहानै निलगिरी खुलेको छ। आँखैमा टाँसिने हिमाल। सूर्यको किरणमा पहेलाम्य भएको हिमाल कति राम्रो! अघितिर निलगिरी पछिल्लोतिर धौलागिरी। बीचमा जोमसोम बजार।

हिमाल पारीको जिल्ला भनेर मनाङ र मुस्ताङ चिनिन्छ भनेर बारम्बार सामान्य ज्ञानमा घोक्थ्यौं। यहाँ आएपछि बल्ल थाहा पाइयो किन त्यसो भनिएको रहेछ भनेर। हामी त अन्नपूर्ण, माछापुच्छ्रे, धौलागिरी, निलगिरीजस्ता आधा दर्जन हिमाललाई पछाडि पारेर अघि बढेका छौं।

मुक्तिनाथसम्मै गाडी चल्न थालेपछि दर्शनार्थी बढेका छन्। यहाँको जीवनशैलीमा समेत परिवर्तन आएको छ। सुविधा बढ्दै गएको प्रेमकुमारीले अनुभव गरेकी छन्। भन्छिन्, …मानिसको आवतजावतले मान्छे टाठाबाठा मात्रै होइन, आर्थिक अवस्थासमेत उकासिएको छ।' गाडी चल्न सुरु भएको दुई वर्ष भयो। जोमसोमबाट एकैदिनमा मुक्तिनाथ पुगेर आउन सकिन्छ। बेनीबाट सिधै मोटरबाटो चले दुुई दिनमा मुक्तिनाथ दर्शन गरेर बेनी फर्कन सकिन्छ।

आठ बजे लाग्यौं कागबेनीतिर। हिन्दु धर्मावलम्बी कागबेनीमा पितृ श्राद्ध गर्न जान्छन्। श्राद्ध मात्रै होइन त्यहाँ गएर गुरुङ समुदायको रहनसहन, रीतिरिवाज, चालचलनबारे जानकारी लिन पनि सकिन्छ। बिहान शान्त हुन्छ यहाँको वातावरण। विस्तारै घामले उकालो लाग्छ। त्यसपछि चल्न थाल्छ हावा।

…बिहानै हिँडे सजिलै पुगिन्छ। नत्र गाह्रो हुन्छ,' तुलाचनले भनेकी थिइन्। हामीले त्यसै गर्‍यौं। आठ बजे कालीगण्डकी तीरैतीर माथि लाग्यौं। जोमसोम २७ सय मिटर उचाइबाट हामी २८ सय २ मिटर माथि उक्लनुपर्छ। जम्मा १ सय २ मिटर माथि छ कागबेनी जोमसोमबाट। मोटरबाटो तेर्साेे छ।

धमिलो कालो पानी। …त्यही भएर होला यो नदीको नाम कालीगण्डकी भा'को,' हजुरआमाले अड्कल काट्नुभयो। कालो ढुंगा (शालिग्राम) पाइने विश्वको एक मात्रै ठाउँ हो– कालीगण्डकी। हजुरबाले भन्नुभयो, …भोलि फर्कंदा कालीमा ढुंगा खोज्नुपर्छ।'

बाटो–बाटोमा बेच्न राखिएका छन्– शालिग्राम ढुंगा। मूल्य पनि निकै महंगो। एक सय रुपैयाँदेखि २ लाखरुपैयँासम्मका। बढी भारतीय पर्यटकले खरिद गर्ने एक्लेभट्टीमा शालिग्राम बेच्न बसेका शेरबहादुर गुरुङले बताए।

हिँड्दै गर्दा साढे दस बज्यो। हावा चल्न सुरु भो। जिपहरू धुलो उडाउँदै हुँइकिएका छन् आफ्नै रफ्तारमा। बाटोमा हिँड्ने हामी तीन जना मात्रै। गाडी चलेदेखि हिँडेर मुक्तिनाथ जानेहरू घटेका छन् रे। गुरुङ भन्छन्, …गाडी चलेदेखि बीचबाटोमा हुने व्यापार व्यवसाय पनि घटेको छ।'

गाडीमा हुँइकिनेहरू झ्यालबाट मुन्टो निकाली–निकाली हामीलाई नै हेर्थे। उनीहरूले सोचे होलान्– कस्तो मख्खीचुस। गाडी चल्दा पनि बुढाबुढीलाई हिँडाएर लैजाने। तर, हजुरबाले भन्नुभएको थियो, …जिपमा गए केही हेर्न पाइँदैैन। हिँडेरै जाने।'

एकपाखे घाम चरक्क चर्केको छ। बिहान ११ बजे पुगियो एक्ले भट्टीमा। यहीँबाट कागबेनी र मुक्तिनाथ जाने बाटो छुट्टिन्छ। बायाँ लागे कागबेनी र दायाँ उक्लिए मुक्तिनाथ। कागबनीको मनोरम स्याउ बगान र फापरको बारी हेर्न बायाँ लाग्नु रमाइलो हुन्छ।

हजुरबा र आमाको एकछाकी। फलफूलबाहेक अरू खान नहुने। स्याउ बगानमा आएर हामीले त्यही खायौं। हजुरबाको कपाल खौरियौं कालीको तीरमा बसेर। हिमनदी भएकाले पानी निकै चिसो थियो। फटाफाट हिँड्ने मान्छेलाई जोमसोमबाट कागबेनी पुग्न २ घण्टा लाग्छ रे। तर हामीलाई चार घण्टा लाग्यो।

कागबेनीमा भनेजस्तो होटल–लज रहेछन्। पैसा तिर्न नसक्नेलाई आश्रम पनि छ। आश्रममा खान–बस्न सित्तै पाइन्छ। होटलमा तातो, चिसो, एटेच बाथ भएको जस्तो कोठा लिए पनि, रोजाइ आफ्नै। आफै पकाएर खाने हो भने भाँडा पनि पाइन्छ।

खानाको एक सय तीस र बास बसेको २ सय रुपैयाँ। हामी बस्यौं, मोनालिसा होटलमा। साहुनी तेन्जिङ गुरुङ। उनैले दिइन् खाना पकाउने भाँडा, चुह्लो र चामल। हजुरबा र आमा थाक्नुभएकाले मैले खाना पकाएँ। काठमाडौंको पाँचतारे होटलमा नपाइने खानाको मेनु यहाँ पाइन्छ रे तेन्जिङले भनेकी।

कागबेनी, कालीगण्डकी र कृष्णगण्डकीको संगमस्थल। यहाँ श्राद्ध गरे पितृले यो जुनीबाट मोक्ष पाउँछन् भन्ने जनविश्वास छ। विशेष गरी यहाँ सोह्र श्राद्ध, भाइटिकाको औंसी, राम नवमी र अक्षय तृतीयका बेला घुइँचो लाग्छ।
..................
पर्सिपल्ट बिहानै हामी लाग्यौं कागबेनी दोभानतिर। बाहुन जति पनि पाइने रहेछ श्राद्ध गराउन। १८ वर्षदेखि त्रिवेणीधाम नवलपरासीमा ब्राह्मणको काम गर्दै आएका चक्रपाणि रेग्मीका अनुसार कागभूषण नामको चराले मोक्षप्राप्तिका लागि शिवजीसँग तपस्या गरेका थिए। शिवजीले खुसी भएर वर दिए र भने, …निलगिरी पहाडमा गएर मुक्ति दिने नारायणको तपस्या गर। उनैले मुक्ति दिनेछन्।' नारायणको तपस्या गरे कागभूषणले र वरदान पाए– यहाँ आएर श्राद्ध गरे पितृहरू मोक्ष होऊन्। त्यसै बेलादेखि कागबेनीमा श्राद्ध गर्न थालिएको विश्वास गरिन्छ।
.............
जाडो लागिसकेको छैन। जाडो याममा त यहाँ ढपक्कै ढाक्छ रे हिउँले। बाहिर निस्कनै गाह्रो हुन्छ रे। श्री जनशक्ति माध्यमिक विद्यालय यहाँको एक मात्र मावि। तीन गाविसका विद्यार्थी अध्ययन गर्ने विद्यालय। जम्मा एक सय ६ जना विद्यार्थी। शिक्षक १७ जना। सरकारको महŒवाकांक्षी योजना प्रतिविद्यार्थी एक ल्यापटप यसै विद्यालयमा पहिलोचोटि सुरु भएको थियो। विद्यार्थी ल्यापटपमा खरर पढ्छन् यहाँ।

एक घण्टा उकालो उक्लिनुपर्छ कागबेनीबाट मुक्तिनाथ जान। देख्दा नजिकै तर हिँडेपछि सास्ती। मोटरबाटोमा ट्र्याक्टर बिग्रेर जाम भएको छ। चिसो सिरेटो फेरि चल्न थाल्यो। कागबेनीबाट चार घण्टामा पुगिन्छ मुक्तिनाथ। हामीलाई भने छ घण्टा।
हामी गफिँदै बाटो नाप्दैछौं। कहिल्यै नदेखेका उराठलाग्दा डाँडाकाडा। माथि उकालिँदै जाँदा मुटुको धड्कन बढ्छ। हजुरबाआमालाई उचाइ लाग्ला भनेर म लसुनको पोटी छोडाउन थालेँ।

बेलुकी पुगियो रानीपौवा। पर्यटकीय क्षेत्र भएकाले खानबस्न खासै गाह्रो रहेनछ। खाएको १ सय ५० र सुतेको प्रतिव्यक्ति ५० रुपैयाँ तिर्छौं हामी। सुत्न ओछ्यान सफासुग्घर भने रहेनछ।

मुक्तिनाथ तीन हजार आठ सय २ मिटर उचाइमा छ। हामीलाई लेक लागेन। त्यहाँको पानी सम्भि्कनेबित्तिकै छुन मन नलाग्ने। एकदमै चिसो। घाम नलाग्दै नुहाए केही हुँदैन, हामीलाई बाटोमा हिँड्ने हौसला दिन्थे।

मुक्तिनाथका एक सय आठ धारोमा नुहाउन मानिसको चहलपहल छ। सितिमिति मान्छेले लुगा खोलेर नुहाउने हिम्मत गर्दा रहेनछन्। तैपनि मुटु दह्रो बनाएर नुहायौं। धारामा नुहाएर मन्दिरअघि रहेको पापकुण्ड र धर्मकुण्ड पार गर्नुपर्दाे रहेछ। पापकुण्ड पार गरे अहिलेसम्म गरेको पाप काटिन्छ र धर्मकुण्ड पार गरे धर्म कमाइन्छ भन्ने विश्वास रहेको पुजारी कृष्णप्रसाद सुवेदीले जानकारी दिए।

बिहानै नुहाएर लागियो जोमसोम। त्यहाँबाट गाडीमा जाने निर्णय गर्‍यौं हामीले। गाडीमा १ सय पचास रुपैयाँ लाग्छ जोमसोमसम्म आएको। सिट भरिनेबित्तिकै गाडी छुट्छ। मुस्ताङ जिप व्यवसायी समितिले २८ वटा गाडी चलाएको छ।

यो वर्ष भारतीय पर्यटक बढेकाले मोटरसाइकलको पनि राम्रै व्यवसाय बढेको रहेछ। जिप पार्किङदेखि मुक्तिनाथसम्म जान मोटरसाइकल तयारी अवस्थामा हुन्छन्। आउन र जान तीन सय रुपैयाँ बुझाए पुग्छ।

बिहान ११ बजे जोमसोम झर्छौं। भोलि मात्रै जहाजको टिकट। उडान हुने नहुने कुनै टुंगो हुँदैन। जहाज नआए मोटरबाटो समात्नुको विकल्प छैन।

बेलुकीपख सिमसिम पानी पर्दै छ। हजुरबाले भन्नुभो, …राति पानी परे भोलिपल्ट त कुहिरो लाग्छ नि।' मन डरायो। भोलि बिहान कुहिरो लागे त जहाज आउँदैन।

नभन्दै भोलिपल्ट बिहानै हेरेको त कुहिरो टसको मस भएर बसेको छ जोमसोमलाई ढपक्कै छोपेर। गिद्धबाट आफ्नो चल्लालाई बचाउन कुखुरीले चल्ला छोपेजस्तै।

पहिलो उडान हुने समय भो। बिहानको साढे छ। बारम्बार यति एअरको अफिसमा जान्थे र सोध्थे, …आज जहाज आउँछ त?' हामी मात्रै होइन भारतीय र नेपाली गरेर लगभग तीन सय यात्रु वरपर घुमिरहन्थे। जहाजको पर्खाइमा पाइला नाप्दैछन्। …लौ जहाज आउनै लाग्यो रे,' सुन्नेबित्तिकै एअरपोर्टतिर मान्छे झुम्मिन्थे र एकछिनमा खिन्न अनुहार लिएर थच्किन्थे।

लौ टावरले पोखराबाट जहाज उडेको संकेत दियो। फेरि मानिस झोली–तुम्बा बोकेर कुद्छन्। मार्फामाथिको आकासतिरै छ आँखा — जहाज आउने आसामा। …बिहानको १० बजिसक्यो, पहिलो उडान त भएको छैन। चौथो उडानको त सम्भावना नै छैन,' यति एअरका कर्मचारीले भने। त्यहाँ मौसम खुलेपनि ११ बजेपछि हावा चल्ने भएकाले उडान हुँदैन। जहाज नआउने पक्का भयो। भोलि आउने पनि पक्का छैन। अब के गर्ने? पर्‍यो फसाद! गाडीबाट म्याग्दी हुँदै जाने निर्णय गरियो।

चारदिन अघि दुई हात जोडेर यति एअरमा गरेको नमस्कारको झझल्कोले बाँकी यात्राभरि मेरो मन बल्झाइरह्यो। …स्वागत छ मुस्ताङ यातायातमा' भनेर अब कोही आउने छैन।

मौरी पालेर चार करोड

व्यावसायिक मौरी पालक मात्र होइन उनलाई अहिले नेपालमा पहिलो मौरी चराउने किसान भनेर पनि चिनिन्छ
काठमाडौं कालिमाटीस्थित जनप्रभात स्कुलमा १० कक्षामा पढ्दै थिए पवन सत्याल। एकदिन क्लास टिचरले सबै विद्यार्थीलाई सोधे, …पढेर के बन्ने लक्ष्य लिएका छौ?'

डाक्टर, इन्जिनियर, पाइलट, शिक्षक, नर्स। कक्षाकोठामा भएका विद्यार्थीले आफूले जाने र आएजतिका उद्देश्य बताए। तर पवनले न डाक्टर बन्ने लक्ष्य भएको बताए न त पाइलट वा शिक्षक नै। बेन्चबाट जुरुक्क उठे। र, भने, …सर म सफल कृषक बन्छु।'
यो कुरा सुनेर सर अचम्ममा परे। …पढेर पनि कोही कृषक बन्छन्?' सरले उल्टो झपारे, …पढेर त ठूलो मान्छे बन्नुपर्छ।'
सत्यालको कुरा सुनेर कक्षा हाँसोले गुन्जायमान भयो। उनी रातोपिरो भए। सबैले हेरेर गिज्याएको भान भयो। भित्रभित्रै मुर्मुरिए। र, सफल कृषक भएरै छाड्ने अठोट लिए उनले।
नेपालमा कृषकलाई किन हेपेको होला? उनलाई दिमागभरि सरको भनाइ र साथीहरूको हाँसो दिमागमा आइरह्यो। आखिर किसान बन्छु भन्दा किन उडाएका होलान्! ३० वर्षअघिको कुरा उनी सम्झन्छन्, …कृषक बन्छु भन्दा सबैले पंगु बनाए। तर मनमा राम्रो मौरीपालक कृषक बन्छु भन्ने थियो।'
आफ्नो इच्छा र इखले एसएलसी सकिनेबित्तिकै उनी मौरीपालनमा लागे। २०३५/३६ सालतिर व्यावसायिक मौरीपालन सुरु गरे। एसएलसी पास भएपछि कोही साथीले विदेश जाने तयारी गरे, कोही साइन्स लिएर डाक्टर, इन्जिनियर बन्ने धुनमा लागे। उनी भने जंगल–जंगल मौरी खोज्न थाले। …जता गए पनि मौरी पो पाइन्छ कि भन्ने लाग्थ्यो,' उनी भन्छन्, …रुख र भीर पखेरा चाहर्दै हिँड्थेँ।'
त्यतिबेला परिवारसँगै बाँसबारी बस्थे उनी। बुबाले छोरालाई सरकारी जागिर खुवाउन राम्रो कलेज पनि भर्ना गरिदिए। तर उनी कहिलेकाहीँ मात्रै कलेज जान्थे। परीक्षा दिन्थे। पढाइमा खासै रुचि राख्दैनथे। तैपनि स्नातकसम्म अध्ययन गरे। बुबा सधैं भन्नुहुन्थ्यो, …नचाहिने किराको पछि लाग्छ। पढेर नखाने भो। छोरा बिग्रियो।'
काठमाडौंमा उसबेला अहिलेजस्तो भीडभाड थिएन। चक्रपथ बाहिर त पूरै जंगलैजंगल। त्यसैले बिहान होस् या दिउसो वा बेलुकी सत्याल वन चाहर्थे। कतै मौरी भुनुनु गरेको सुन्यो कि त्यसको पछि लाग्थे। मौरी नबसुन्जेल पछि लागिरहन्थे र बसेको ठाउँ पत्ता लगाएर मात्र घर फर्कन्थे। भोलिपल्ट मौरी थाप्न जान्थे। कतिचोटि त बाँसबारीको मान्छे मौरीको पछि लागेर शिवपुरी पुगेका थिए। …पढ्नतिर ध्यान भन्दा आफ्नो कामप्रति नै झुकाव बढ्न थाल्यो,' आकाशमा मौरी हेर्दै हिँड्दा कतिपटक ठेस लागेर पछारिएको कहानी सुनाउँदै सत्याल भन्छन्, …कतै मौरी देख्यो कि घरमा ल्याएर पालौं पालौं लाग्थ्यो।'
३० वर्षअघि नेपालमा व्यावसायिक मौरीपालक कृषक थिएनन्। महका सोखिनले मात्रै घरमा घार बनाएर मौरी पाल्थे। …मौरी पालेर राम्रो आम्दानी हुन्छ भन्ने थाहै थिएन,' मौरी पाल्नुको उद्देश्य स्पष्ट पार्छन् उनी, …व्यावसायिक मौरीपालन सुरु गर्न नै दुःख गरेको हुँ।'
त्यसो त व्यवसाय गर्न मन मात्रै भएर भएन। सँगै धन पनि चाहियो। सत्यालसँग सुरुमा भनेजति धन थिएन। घरमा मागौं भने गाली खाइने। काम नलाग्ने किराको पछि नलाग भनेर बुबाको करकसो सुन्नुपर्ने।
स्कुल पढ्दा खाजा खान दिएको पैसा जम्मा गर्दागर्दै उनीसँग ५ सय रुपैयाँजति भएको थियो। यसमध्ये ४ सयबाट २ वटा घार किने। उक्त घारमा वनबाट मौरी ल्याएर पाले। भन्छन्, …घार किनेको कति दिनसम्म त मौरी नभेटाएर खाली बसे। पछि वनबाट मौरी ल्याएर हाले।'
उनले घरमा मौरी पालेको देखेपछि वरपरका छिमेकीले पनि पाल्ने मन गरे। र उनीसँग घार किने। उनले ८ सयमा दुइटै घार बेचिदिए। र, उनले चाहिँ ८ सयमा ४ घार मौरी किने। भन्छन्, …४ सयले २ घार किने, ८ सयले ४ वटा, १६ सयले ८ वटा घार। यही अनुपातमा मौरीको संख्या बढाउँदै लगेँ।'
घरमा मौरी राख्दा बाबुको कचकच निकै सहनुपरेको याद उनलाई अझै ताजा छ। उनी भन्छन्, …तैंले गरिखाँदैनस् भनेर सधैंजसो गाली खानुपर्थ्याे।' गाली गरे पनि उनी त्यसलाई त्यति धेरै महŒव दिँदैनथे। कारण एउटै थियो, आफ्नो उद्देश्य पूरा गरिछाड्ने। सबैलाई मौरी पालेर पनि कमाइ गर्न सकिन्छ। विदेश जानु पर्दैन भन्ने सिकाउनु। त्यसैले उनले मौरीपालनलाई निरन्तरता दिए। भन्छन्, …म सही बाटोमा लागेको छु भन्ने थियो। जसले जे भने पनि म आफ्नो व्यवसाय छाड्नेवाला थिइनँ।'
घारको संख्या बढाउँदै लगे तर त्यसलाई राख्ने ठाउँको समस्या र घरमा किचकिच भने उत्तिकै थियो। भन्छन्, …बीस वर्ष घरमै जसोतसो पालेँ। मौरीको घार संख्या बढ्दै गएपछि बुढानिलकण्ठमा सारेँ।' बुढानिलकण्ठ सरेको १० वर्ष भयो।
...
२ घारबाट मौरी पाल्न सुरु गरेका सत्यालसँग अहिले मेलिफेरी जातको २ सय घार मौरी छ। मौरी पालेको झन्डै बीस वर्ष त उनलाई परिवार र अरूलाई व्यवसायबारे बुझाउँदैमा ठिक्क भयो। पैसा पनि त्यति धेरै कमाएनन्। …पहिले पैसा कमाएन भन्नेहरू अहिले प्रशंसा गर्न थालेका छन्,' उनी सफलताको कथा सुनाउँदै भन्छन्, …पैसा कमाउन विदेश होइन स्वदेशमै पनि सकिन्छ।'
मौरीले राम्रो आम्दानी दिन थालेकोचाहिँ १० वर्ष भयो। त्योभन्दा अघि नाफा थिएन। मौरीलाई नै स्याहारसुसार गर्दै ठिक्क थियो। गार्डेन अपियरी नामको फाम खोलेर उनले व्यावसायिक मौरी सुरु गरेका छन्। २ सय घार मौरीबाट मासिक १० लाख कारोबार गर्ने उनी बताउँछन्।
अहिले उनले उत्पादन गरेको मह काठमाडौंमा मात्र खपत हुन्छ। नेपालभर र विदेशमा समेत महको माग धेरै भएको उनी बताउँछन्। …माग छ तर अझै उत्पादन गर्न सकिएको छैन,' उनले भने, …प्रतिकेजी ३ सय रुपैयाँमा बिक्री हुन्छ।' एक घार मौरीले वर्षमा ६० किलो मह उत्पादन गर्ने उनले बताए।
व्यावसायिक मौरीपालक मात्रै होइन उनलाई अहिले नेपालमा पहिलो मौरी चराउने किसान भनेर पनि चिनिन्छि। उनी तराई र पहाडका विभिन्न जिल्लामा मौरी चराउन लिएर जान्छन्। अहिले डेढसय घार मौरी चराउँदै उनले दाङ पुर्‍याएका छन्। एकचोटि चराउन लैजाँदा चार लाख रुपैयाँ खर्च हुन्छ। असोजदेखि बर्खा नलागुन्जेल मौरी चराइन्छ। भन्छन्, …मौरीको घारलाई ट्रकमा हालेर लगिन्छ। अनि जहाँ फूल हुन्छ, त्यहाँ लगेर चराइन्छ।'
यसरी मौरी चराउन जाँदा कति ठाउँमा त्यहाँका किसानले विरोध गरेको उनी सम्झन्छन्। यस्तै ३/४ वर्ष अघिको कुरा। चितवनको शुक्रनगरमा तोरी फुलेको मौसम थियो। काठमाडौंबाट मौरी चराउन त्यहाँ लगे।
मौरी चराउन छोडेर उनी काठमाडौं आउँदै थिए। बाटैमा फोन आयो, …स्थानीयवासीले विरोध गरेर मौरी हटाउन दबाब दिएका छन्।' गाउँलेले भनेछन्, …यसरी मौरी ल्याएर छोड्दा बाली बिग्रन्छ। नत्र सबै मारिदिन्छौं।'
बीचबाटोबाटै फेरि चितवन हानिए उनी। पुगेर त्यहाँका किसानलाई मौरीले बालीलाई हानी होइन फाइदा पुर्‍याउँछ भनेर बुझाएपछि चराउन दिएछन्। …मौरीले फूल फुल्ने मौसममा परागसेचनमा मद्दत पुर्‍याउँछ। झन् उत्पादन बढाउँछ,' हाँस्दै भन्छन्, …अहिले त्यो गाउँ मौरीपालन पकेट क्षेत्र भएको छ।'
फूलअनुसारको स्वादमा मह उत्पादन गर्ने उनले ५ किसिमको मह उत्पादन गर्दै आएका छन्। फापर, तोरी, च्युरी, रुदिलो र जामुनोको स्वादमा मह बेच्दै आएका छन्। ३० वर्षसम्म मौरीको स्याहारसुसार गर्दै आएका सत्यालले मौरीलाई निकै नजिकबाट बुझेका छन्। कस्तो मौरीले राम्रो मह उत्पादन गर्छ, कस्तो खराब हुन्छ, के खान दिनुहुन्छ, के हुन्न? उनी भन्छन्, …मौरीको वंश सुधार गर्दै लगे राम्रो मह उत्पादन हुन्छ।'
मौरी पालनसम्बन्धी उनले न कतै तालिम लिएका छन् न त कतै अध्ययन नै। आफैंले काम गर्दागर्दै व्यावहारिक ज्ञान पाए। भन्छन्, …१० दिन भारतमा गएर तालिम लिएँ। अरू आफैंले काम गर्दै जाँदा सिकेँ।'
...
मौरीपालनसँगै उनले घार उत्पादन र खरायो पालन पनि सुरु गरेका छन्। व्यावसायिक मौरी पाल्नेहरू बढ्न थालेपछि घारको खपत बढेको उनले बताए। एउटा घारलाई २२ सय पर्छ। यदि मौरीसहित किन्ने हो भनेचाहिँ ६ हजार रुपैयाँ पर्ने उनले बताए।
यसैगरी खरायो व्यवसाय गरेको दुई वर्ष भयो। काठमाडौंमा स्वस्थ मासु पाउन छाडेपछि खरायो पालन सुरु गरेको उनले खुलाए। …खसी, बुंगुर, राँगा, कुखुराको मासु त्यति स्वस्थकर हुँदैन,' उनी भन्छन्, …कुखुरामा बर्ड, बंगुरमा स्वाइन फ्लु डर लगायत रोगको डर हुन्छ। खरायोमा हुन्न।' उनका अनुसार खरायोको मासुमा बोसो कम, कोलस्ट्रोल कम, प्रोटिन बढी र मुटुको रोगीले समेत खान हुन्छ।
लगभग ४ सय खरायो पालेका उनले हप्तामा एक चोटि मात्र मासु बिक्री गर्छन्। उत्पादन कम र माग धेरै भएकाले एक चोटि मात्रै बेच्नुपरेको गुनासो उनको छ।
मौरी र खरायो व्यवसाय गरेपछि २० जना प्रत्यक्षतः रोजगार भएका छन्। स्नातक तह पूरा गरेका सत्याल विदेशभन्दा यहीँ नै बढी आम्दानी भएको बताउँछन्। उनको भनाइमा उनीसँग अहिले चार करोडको सम्पत्ति छ। …विदेशमा गएर पसिना बगाउनुभन्दा आफ्नै देशमा बगाउनु राम्रो,' सत्याल भन्छन्, …साहस बटुलेर काम सुरु गर्नुपर्छ, विदेश गइरहनु पर्दैन।'

सुन्ने किताब

प्लस टु, स्नातक र स्नातकोत्तर तहको पाठ्यपुस्तक, गेस पेपर र नोटलाई अडियो बुक बनाइँदै

राष्ट्रिय अपांग पुनर्स्थापना समाजको कार्यालयका कम्प्युटर साइबर ट्रेनिङ सेन्टर संयोजक सागर प्रसाईं फेसबुक चलाउँदै थिए। फेसबुकलाई माध्यम बनाएर थुप्रै समूहले उनको वालमा सहयोगको याचना गरे। कोहीले रगत चाहियो, कोही बाढीमा परे, कोही पैसा जुटाउन नसकेर अस्पतालमा अलपत्र परे, सहयोग गर्नुपर्‍यो भन्दै उनको वालमा थुप्रैले पोस्ट गरे।
त्यतिमात्र होइन हाइटीमा लागेको झाडापखाला नियन्त्रणका लागि होस् या जापानमा गएको शक्तिशाली भूकम्प वा लिबियामा भएको आन्दोलन नै किन नहोस्, फेसबुक वालमा लेखिएको सूचनाले निकै सहयोग जुटेको प्रसाईंलाई थाहा थियो।
यसो हो भने नेपालमा रहेका दृष्टिविहीनका लागि अडियो बुक तयार पार्न पनि फेसबुक उपयोग किन नगर्ने? प्रसाईंले साउन ३ मा लेट्स बिल्ड अडियो बुक्स फर भिजुअली इम्पेयर्ड पिपल नामको समूह खोले। र, सहयोगका लागि वालमा लेखे–
हामी सबैलाई थाहै भएको कुरा हो, नेपालमा दृष्टिविहीन विद्यार्थीको अवस्था निकै दयनीय छ। पढ्नका लागि ब्रेलमा किताब उपलब्ध छैनन्। साथीभाइ वा परिवारका सदस्यलाई किताब पढ्न लगाएको भरमा परीक्षा दिन बाध्य छन् उनीहरू। त्यसैले दृष्टिविहीन विद्यार्थीका लागि स्नातक तहमा पढाइ हुने विषयको अडियो बुक बनाउने हाम्रो योजना छ। सुरुमा धेरैले पढ्ने केही किताब, नोट, गेसपेपरको अडियो बुक तयार गरेर निशुल्क वितरण गर्दैछौं। पछि सबै तहका पुस्तकलाई अडियो बुक बनाएर बाँडिनेछ। तपाईं पनि अडियो बुक तयार गरेर दृष्टिविहीनका लागि सहयोग गर्न सक्नुहुनेछ।
समूह खोलेर वालमा सूचना पोस्ट गरेको १ घन्टा बित्न नपाउँदै १० जनाभन्दा बढीले सहयोगको प्रतिबद्धता जनाए। प्रसाईं भन्छन्, …सहयोग गर्छु। प्रस्ताव राम्रो छ भनेर समूह मनपराउने दिनकै बढे।' २३ दिनमा ५ सय ३० जनाभन्दा बढी मानिसले समूहलाई लाइक गरेका छन्।
…दृष्टिविहीनका लागि श्रव्य किताब बनाउँ' भन्ने समाजको कार्यक्रम अन्तर्गत सुरु गरिएको यो अभियानमा फेसबुकमार्फत १ सयभन्दा बढी स्वयंसेवक पुनर्स्थापना समाजको कार्यालय आइसकेका छन्। …जनशक्ति खोजेर स्टुडियोमा गएर रेकर्ड गर्न हामीसँग यथेष्ट पैसा थिएन,' प्रसाईं भन्छन्, …निशुल्क सहयोगका लागि फेसबुक प्रयोग गर्‍यौं।'
यसरी अडियो बुक तयार गर्ने समाज पहिलो होइन। अरू संस्थाले स्कुल लेभल र उपन्यासलाई अडियो बुकमा उतारेका छन्। तर कलेजस्तरको किताबलाई डिजिटलाइज्ड गर्दैछ समाज। दृष्टिविहीनले पनि सुनेर किताब पढ्न सकून् भनेर कार्यक्रम सुरु गरिएको प्रसाईं बताउँछन्। भन्छन्, …किताब नपाएर कति दृष्टिविहीन बीचमै पढाइ छोड्न बाध्य थिए। अब सुनेर पढ्दा राहत मिल्छ।'
यो कार्यक्रम सुरु गर्दा किताब किन्ने पैसा जुटाउन पनि हम्मेहम्मे परेको थियो। तर समाजका केही साथी मिलेर ६ हजार रुपैयाँ जम्मा गरेर काम सुरु भयो। ६ हजार रुपैयाँले ७० वटा किताब किनेको र त्यसैलाई अडियो फर्म्याटमा ढालिएको प्रसाईं बताउँछन्।
दृष्टिविहीनले अरूले जस्तै किताब पढ्न सक्दैनन्। उनीहरूले पढ्ने ब्रेल किताब छपाउनदेखि किन्नसमेत महँगो पर्छ। त्यसैले सबै किताब ब्रेलमा नछापिएको हो। प्रसाईं भन्छन् …अहिले ८३ वटा किताबलाई अडियो फर्म्याटमा लगिसकिएको छ।' प्लस टु, स्नातक र स्नातकोत्तर तहको गेस पेपर, किताब र नोटलाई अडियोमा ढालिएको जानकारी प्रसाईंले दिए।
मानविकी र शिक्षाशास्त्र संकायमा पढाइ हुने किताबको मात्र अडियो बुक बनाइएको छ। अरू संकाय दृष्टिविहीन विद्यार्थी नभएकाले यी दुई संकायको मात्र अडियो बुक तयार गरिएको प्रसाईं बताउँछन्।
कार्यालयका जागिरेदेखि विद्यार्थी, कलेजका प्रोफेसरसम्म सहयोग गर्न आएको उनले बताए। किताब पढ्दा बोली प्रष्ट, शब्दको सही उच्चारण र मिठो भए पुग्छ। प्रसाईं भन्छन्, …सेवा गर्छु भनेर आउनेलाई रेकर्ड गर्ने तरिका, बोल्ने तरिकाबारे सिकाउँछौं।' सहयोगका लागि समाजको कार्यालय, अनामनगरमा सम्पर्क गर्न सकिनेछ।
यसरी रेकर्ड गर्दा किताबको शीर्षक, लेखक, पन्ना, कुन विषय, कमा, पूर्णविराम उद्धरणलगायत सबै संकेत भन्नुपर्छ। यसले सुन्नेले सही अर्थ लगाएर बु‰न सक्छन्।
बिएस्सी नर्सिङ सकेर स्वयंसेवीका रूपमा काम गर्न आएकी अनुराधा ज्ञवालीले भनिन्, …आफ्नो तर्फबाट अरूलाई निस्वार्थ सहयोग गर्न पाउँदा खुसी लागेको छ।' उनले शिक्षा संकायको एउटा पुस्तक रेकर्ड गरिरहेकी छन्। उनका अनुसार २ सय पेजको किताबलाई रेकर्ड गर्न लगभग २ महिना लाग्छ।
अहिले कलेज लेभलको किताब मात्र रेकर्ड गरेको समाजले अब मासिक पत्रिका, उपन्यास पनि रेकर्ड गर्ने बताएको छ।
अहिले रेकर्ड गरिएका किताबमध्ये नेपाली भाषाको भन्दा अंग्रेजी किताबलाई बढी महŒव दिइएको छ। …अंग्रेजीको जमाना छ। त्यसैले अलि बढी प्राथमिकतामा राखेर किताब रेकर्ड गर्दैछौं,' प्रसाईंले भने। समाज नेपाल नेत्रहिन संघ कास्की, विभिन्न ठाउँका पुस्तकालय र राष्ट्रिय दृष्टिविहीन मिलेर शिक्षक सेवा आयोग, लोकसेवा आयोगको अडियो किताब बनाउने तयारी चल्दैछ। यसले गर्दा दृष्टिविहीन पनि सरकारी काममा प्रवेश गर्न सहयोग पुग्नेछ।
के हो अडियो पुस्तक
किताबमा लेखेका कुरा पढेर कम्प्युटर, सिडी, क्यासेट, मोबाइल वा अन्य कुनै डिजिटल माध्यममा रेकर्ड गरेर सुन्न सकिने गरी बनाइएको अडियो फाइललाई अडियो पुस्तक भनिन्छ। यसले दृष्टिविहीनले आफूलाई चाहिने किताब सुनेर पढ्न सक्छन्।
कसरी सहयोेग गर्ने
यदि तपार्इं अरूका लागि साँच्चै केही गर्न चाहनुहुन्छ र तपार्इंको घरमा कम्प्युटर छ भने त्यहाँ अडियो रेकर्ड गर्न सकिने कसुल एडिट वा अडब अडिसन नामको सफ्टवेयर माइक्रोफोनको सहायताले रेकर्ड गर्न सकिन्छ। तपार्इंले कमसेकम आधा वा एउटा सिँगै पुस्तक पढेर शिक्षाबाट बन्चित हुन लागेका दृष्टिविहीनलाई सहयोग गर्न सक्नुहुनेछ।